XARDÍN ABERTO A TODOS; PECHADO A MOITOS. O meu pequeno mundo non é público, é un espazo privado aberto en público. Ninguén che manda leelo; ninguén cho prohibe. AVISADO VAS.

venres, 25 de decembro de 2015

A Peneda, miña...


Ogallá regresaramos de cada pouco á Serra da Peneda. 

As súas paisaxes esquecidas do mundo  metéronse  na nosa alma, e xa pra sempre, ben o sabes,  naquel escuro serán  no que, perdidos nunha neboeira callada e mesta, atravesamos a fronteira da Meixoeira por unha estrada  ruín, mal alcatranada e peor revirada, e sen sabermos moi ben por onde andabamos, principiamos a adentrármonos, coa noite caéndosenos encima, por unha paisaxe salvaxe, descoñecida, impensada, de carnoedos espidos e casteletes de graíño feitos de infindos pelouros regañados, un caos de croios, un petoural destemido habitado polas sombras pantasmais dos cerquiños que parecían revivir co vento que os abaneaba.



Terra vella, fornecida de carballas forradas de urcilas verdegrises; entrallada de confurcos súpetos, enfiañados entre si polo arrolar brincadeiro dos regos, farturentos en augas rosmadoras; unha terra de aldeiñas pequenas, de tellados de tella, por onde, na tardiña aquela, esvaraba o badalar dos chocallos das ovellas, que chegaba de algún ningures perdido naquel neboeiro apretado do que xurdiu, sei que te lembras, a imaxe antiga dunha pastora velliña que se protexía do frío e do orballo cunha  elegante e inmemorial capa negra  serrana, e, pra defender do lobo ás ovellas e ás tres cachenas ben feitiñas que a canda ela aboiaban na néboa, armábase cun longo varal de abelaira e facíase escudar de dous cans grandes, pretos,  seriosos e  de ollada fera: os cans pastores de Castro Laboreiro. 



Dende o escuro serán aquel en que sen querer descubrimos a Peneda, a fascinación pola paisaxe e as xentes serranas, sábelo ben, enchoupou a nosa sensibilidade engaiolandoia pra sempre nos fíos de graíño e néboa cos que na memoria se sostén a lembranza daquela tardiña fosca e borrallenta na que se nos revelou, mollada pola mera, difuminada pola noitiña, a fermosura salvaxe dunha paisaxe revellida, apreciada no confuso da luz daquel serán de brétemas cinzentas dun dia calquera dun abril de vai xa anos.

Ogallá regresáramos de cada pouco á Serra da Peneda.



A revivir  o inverno ou o inferno; a visitar brandas, inverneiras, e sitios ficsos; a burlarse das fronteiras camiñando escanchados cun pé en Galicia e o outro en Portugal; a subir cotos ou camiñar chairas; a tomar cabuxiño serrao e bacallau á broa ou mercar en Castro o escuro e saboroso pan de centeo, noces e pasas, que alí dicen uvas; a escoitar a raia branca do Río Laboreiro no seu pasar pola magnificencia dos Riveiros ou abraiar coa perfeción glaciar dos vales de Lamas de Mouro; a percurar nos rinchos dos cabalos garranos a nostalxia das bestas enxebres capeladas; a rebuscar pontes, almiñas, zoomorfos, lendas, cantos, tradiciós, historias, contos e sucedidos; a voarmos a canda a ollada pola serra toda dende as outuras de Tide ou a traspasar os aires ardentes dos piñeirais vafarentos do Soajo  fatigando a paciencia por lograr desvelar o segredo do voo dunha bolboreta; a tratar coa pantasma de Quim das Congostras na imponencia mineral da poderosa Pedra de Anamâo ou a parolar coas xentes, longo e repousado, nas soleiras das casas ou nas varandas das tabernas mentres gostamos a dozura fresca e lonxana do viño loureiro e, de paso, aprendemos a entoar  o galego á maneira portuguesa. 

Ogallá regresaramos de cada pouco á Serra da Peneda. 



A esquecernos doutra volta dos mil montoutos da escraquenada xeografía de graíño da serra e espantar ás nosas almas co sorprendente planalto de Castro Laboreiro, de pandas doces e suavísimas onde a vista pasea ceibe entre o azul e o verde e chega lonxe sen fatigas. Unha patria preñada de bris e cores, por onde os nosos corpos van andando sen dor, amodo, mansiño, pra descubrir en cada volta, unha fermosa terra de espazos amplos e abertos no que a uz florea, a carqueixa froita, a tartaraña reina e os cornos das cachenas, en competencia cos da lúa, fan deligas ás nubes e ás estrelas. 

Ogallá regresaramos de cada pouco a Serra da Peneda.



A reollar dende un campo de flores portuguesas a cor de mármore azul das montañas galegas, que aló no fondal norte do espazo, esvaíndose na brétema, fundindo á terra  co ceo, acougan pola nosa ollada pra irmandar nela a fulxencia da paisaxe  cos arumes a terra ben estercada que  recenden da nosa historia  en mancomún:  fundida coas pedras de todas as croas de todos os castros. Gallaecia, esa matria da que non sabemos. Galaica. A vella nación que persiste entre os derrubos da Historia escachada en pedazos polo norde de Portugal, na Zamora xabresa, no Bierzo, igoalmente por León e nas Asturias e claro está pola Galicia. 

A Nación Galaica, algo máis ca Nación Galega. Algo máis.  Un além.

Ogallá regresaramos de cada pouco á Serra da Peneda, nela, nunca nos sentimos, nos sentiremos, en terra allea. 

Matria Galaica.

Sei que ti, polo menos, sábelo.



Apertiñas miña xente, que as escuras horas natalicias da bisagra dos tempos se vos iluminen coa lucidez  dun non consumismo radical, que vos protexa, a vós e ao planeta, das insidias desvergonzadas do destructivo comercio capitalistoide. 

Saúde e sorte, a maos cheas.

A mandare.




Notas marxinais:
Brandas, inverneiras e sitios ficsos, son as tres modalidades de ocupación das aldeias nas terras raianas da Peneda. Hoxe xa practicamente en total desaparición,  houbo un tempo no que as familias posuían dúas vivendas en dúas aldeias diferentes. Unha nas inverneiras, onde pasaban o inverno e outra nas brandas, onde pasaban o vrao. Chegao o tempo da mudanza, facenda e persoas trasladábanse dunha aldea a outra, por esixencia do clima, os cultivos e os pastos. Os sitios ficsos, serían aqueles onde a poboación non migraba coas estaciós, Castro Laboreiro, por exemplo.  Brandas deriva, non de vrao como imaxinei a primeira vez que o escoitei, se non do mesmo termo branda ca en portugués sinala os pasteiros de montaña, en terreos azosos aos que, ao chegar o vrao, se leva o gado a pacer. Velaí, como, por metonimia, se denomina as aldeas co mesmo nome ca os campos.

As imaxes que anteceden e as que a continuación irán, están extraídas, tan nostalxicamente coma o texto, do profundo da memoria dos arquivos de vai xa algúns anos. Van, por unha vez, sen retoques nen axustes. Ben sei que se nota. Escusas, prego.


 
 

 




 

 
 
 

 


















sábado, 19 de decembro de 2015

Lagartas na súa murada


Nunha das miñas patrias, no Camiño da Ribeira, hai un muro vello, o muro da Caseta de Henriqueta, que me acompaña na lembranza dende que teño memoria. Aos devalos cara abaixo do meu tempo ponlles el rima asonante coas fírgolas e os furados que medran, ano a ano, día a día, hora a hora,  entre as súas pedras revellidas, nas que, ao mellor, sobreviven os restos dalgunha tégula román da antiga Uilla de Cassini, de onde derivaría, o mestre Alvaro Porto Dapena dixito nome do lugar de Vilacacín. 

Velaí o espazo e o tempo, esgazando, pra permitir ler, na caligrafía da historia das súas regañas, a voz metafórica de Quevedo: Miré los muros de la patria mía / si un tiempo fuertes ya desmoronados / de la carrera de la edad cansados / por quién caduca ya su valentía. 

As sombras da vida, que pasan, facendo e desfacendo luces, aparecéndose coma avisiós da lucidez no Camiño da Ribeira



A vella murada da Caseta de Henriqueta, ofrécese aos meus ollos en cada paseo  pra tentarme a apañar neles o trazo áxil e sixiloso, ou ben a sombra queda e inmóbil, dunha greada de lagartas galegas, Podarcis bocagei, que teñen neste mundo, a nosoutros parécenos vello e caente, un vizoso espazo ao que tal pra facer revivir e espalear, sexa por moitos anos, a súa fermosa fasquía de saurio xurásica. 



O muro, virando, preséntase a leste, vendabal e poñente. Perfecto daquela pra recoller canta enerxía solar o día queira ofrecer. Perfecto pra as lagartas se asolearen, recarguen as baterías e se adiquen a ver de pillar algunha bichería, mosca, moscón, escarabello, araña, eiruga, que teña a pouco acertada ocurrencia de ir repousar a este territorio, dominado pola  tiranía depredadora dos degoiros famentos das pequenas  Podarcis bocagei.



López Seoane, o grande naturalista ferrolán do século XIX sería o primeiro describidor da especie, á que considerou unha subespecie de Podarcis muralis e cristianouna co nome de Lacerta muralis var. bocagei. (2) O apelido bocagei  deullo o noso ilustre devanceiro ferrolán na honra do eminente zoólogo portugués José Vicente Barbosa du Bocage; e corre co nome de lagarta galega, máis propiamente sería galaica, por ser o antigo territorio da Gallaecia o seu solar único de existencia. Xa que logo un endemismo do noroeste ibérico. Sáibase.



Hai que valorar na súa xusta medida o riguroso criterio clasificador do noso paisano López Seoane, tendo en conta que só ben entrado o século XX se poido ir desensarillando a complexidade taxonómica dos pequenos lacértidos europeos, continuándose este labor aínda hoxe, adentro xa o século XXI, cando disque aínda persisten certas formas de status incerto e mesmo, pénsase, especies por describir dentro da Península Ibérica. (2)



Aínda máis. Habería que acougar ata o ano 1978 (Arnold e Burton) para que a nosa pequena lagarta galega fose considerada unha especie propia ben diferenciada e sería só a partir de 1981 (Pérez-Mellado) cando se iniciarían os seus estudos específicos. En principio consideráronse dúas subespecies propias P.b. carbonelli con poboacións no Sistema Central occidental e P.b. berlengensis, reducida ás portuguesas Illas Berlengas. Os estudos de Harris e Sá-Souza nos anos 2000, 2001 e 2002, precisaron finalmente que ambas as dúas subespecies eran en realidade unha soa e ben diferenciada a que se denominou Podarcis carbonelli. Velaí como e por que a lagarta galega quedou considerada unha especie monotípica.(2) 



En principio machos e femias son doados de diferenciar, aqueles máis verdes, estas máis pardas, sempre e cando acaden o status de adultos reproductores. De inmaduros e xuvenís a cousa cambia, amitándose todos á farda femenina, e saber diferenciar con precisión ambos sexos, no campo e a simple vista, non é tarefa doada, polo menos pra un servidor que se sinte incapaz absolutamente.



Lagarta pequena, de aspecto robusto e adaptada a numerosos hábitats, sempre moderadamente húmidos e frescos, soubo afacerse a matogueiras, areeiros (os modernos paseos de táboas dos marouzós viñéronlle se non ao pelo si á escama), beiras de camiño, muros e paredes de pedra, e, en xeografías mediterraneizadas, pensade en Ourense, aparece nos frescos fondos dos vales, nas beiras das augas ou nos ouzais de montaña.



Mantense de bichería miúda que caza con agación practicando a estratexia laboral da rebusca permanente e incesante, amosando unha velocidade notable no intre de zouparse sobor da víctima. Arañas e escarabellos serían parte fundamental da súa dieta, tentando atrapar dípteros pousados ou pequenas eirugas que poidera descubrir, as que non despreza.



Á súa vez vai ser depredada por ofidios sauriófagos cos que poda compartir hábitat. O peneireiro, por algo tamén chamado lagarteiro, Falco tinnunculus, é frecuentemente un depredador eficaz da lagarta galega. Servidor, polo menos dúas veces, puido ver aos merlos papando nestas pequenas lagartiñas. Unha nos arredores da Illa do Mera; outra nas táboas dunha das pasarelas do areal de Vilarrube.


Poucos recursos defensivos posúe a nosa pequena lagarta galega non sendo un asexar permanente de todo perigo (vede que en todas as imaxes non me perde ollo e iso que sempre andei fotografando a dous ou tres metros do muro), unha rapidez de lóstrego fundada nunha axilidade gabeadora envexable e a práctica da autotomía caudal: capacidade de desprenderse do rabo a vontade pra escapar dos depredadores. Non son poucos os exemplares que se ollan no monte coas trazas de teren practicado este mecanismo extremo de defensa.



Coma todos os seres co sangue frío as nosas pequenas lagartas dependen, e moito, da enerxía solar pra poder desenvolvérense con destreza na súa vida diaria. Se poden adoitan aproveitar todas as raiolas de sol que se ofrezan pra recargar os depósitos. Enténdese logo que os meses de maior actividade coincidan coa primaveira e o verán, pero mesmo nos meses do corazón do inverno, tal este decembro, se o sol e o sur se arriman, sexa fácil poder observalas fóra do cubil.



Iso me pasou este pasado día doce de decembro. Coma sempre que paso ao seu lado achegueime ao muro de Henriqueta a ver se casualmente podía ver algunha lagartiña. Había sol, había sur, habia caloriña e había lagartas. E non unha nen dúas se non un lotiño delas, eu calculo que miraría unhas dez ou doce diferentes, de diversos tamaños e sexos. Unhas asoleándose demodo; outras rebuscando por acó e por aló; aquela máis tímida, ou máis intelixente ou máis vella, asomando con recelo o fuciño. Mesmamente algunhas se encontraban con outras e poiden facer algunha foto onde entraran dúas. Que non sempre, non.



As do alto amitan dous machos xuvenís as de abaixo dúas femias noviñas. Pero deixa a ver. Algunha houbo que lle tirou unha trabada a unha mosca destemida. As menos famentas asoleábanse inmoveis, cos ollos pendentes de todo, outras, ás máis pequerrechas, ían e viñan parando pouco, mergullándose no fondo das herbas, deixándose caer por veces e desaparecendo no abaixo da selva de paletarias, entretendo así a miña mañá do sábado, ausente das horas, deixando arrolar o tempo, disfrutando dos indovindos das lagartas e da quentura do sol que me facía ferver as costas. Goceina, abofé.



Os que me viran alí parado, galla en pe, cámara en mao, foco nunha parede caduca, darían en pensar que o que nace raro vive raro e morrerá raro. Oportunamente, raro é sinónimo de escaso e uns poucos, uns poucos afortunados, son capaces de ser felices ollando os furados e recovecos dun muro caedizo, deslombado, arregañado, onde só eles son quen de encontrar tesouros marabillosos agachados en covas misteriosas defendidas por dragós mitolóxicos, celosos vixíantes dun mundo antigo e perdido, que se acovilla no máis adentro dunha vella murada escraquenada.

O vello muro da Caseta de Henriqueta, sen ir máis lonxe.



Xa non quedan muros vellos de pedra. Xa non quedan nen tan siquera muros de pedra que un día serán vellos. Valados de bloques, lindes de xergós, peches de formigón ou muradas enladrilladas, non sempre recebadas e raramente vistosas, viñeron a substituir ás esforzadas e fermosas paredes de pedra á vista. 

Máis que os nosos ollos, lamentaio a diminuida poboación de lagartixas do noroeste do Nororeste que  nos últimos tempos debeu sufrir un descenso significativo: xa non se deixan ver coma nalgún tempo. Que va. 

Ao fin son xente coma calquera outra: non tendo onde, ou de que vivires, emigras ou morres, sexas lagarta galega... ou siria.


Moito obrigado quedo con vosoutras, miñas lagartas, por darme tanto gusto tantas veces. De veras que si.

Ogallá que unhas faragullas dese pracer  poidan chegar aos ceareiros que andedes, poidera ser, a lerme agora mesmo. Daquela correspondería, mais que fose un pouquiño, á xenerosa mercede que me concededes ao acompañarme en cada xeira no meu divagante discorrer polo nororeste do Noroeste, que unhas veces avanza camiños, algunhas ulisquea flores e outras fala só, diante de muradas esmorecidas.

Cousa de tolos, de raros, de escasos. 

Apertiñas, miña xente, moita saúde e sorte.

A mandare.



Notas marxinais:

Todas as imaxes, menos o primeiro plano da cauda automotizada que se corresponde cunha lagarta do Ouzal retratada no  mes de agosto, fixéronse nos vellos muros da Caseta de Henriqueta. Todas elas, menos as fotos do macho descansando entre os vidros, que son do sete de abril, están rexistradas neste pasado día doce de decembro do corrente ano que parece  vai pasando.

Ao tempo ca os achegos que se acompañan andaron moi presentes nas miñas maos a Guía dos Anfibios e rçeptiles  galegos da Editorial Xerais da autoría de Pedro Galán, o Atlas dos anfibios e réptiles de Galicia da SGHN, editado no 2011 e coordinado por Moisés Asensi. En obriga.


Achegos:

1) Ficha de Vertebrados Ibéricos, a cargo de Pedro Galán, da Universidade da Coruña. Unha eminencia. Entrar

2) Ficha amplada de Vertebrados Ibéricos con numerosa información rigurosa e actualizada. Adiante



PAZ  E  PALABRAS