Do loberno (e as súas paisaxes)

Defendendo dos ventos de vendabal ao circo xeolóxico que conforma o territorio de San Andrés de Teixido, soérguese duro, teso e milenario o misterioso Penedo Escuro. Misterioso por gardar máis dun arcano explicativo da primeira historia, ao mellor tamén relixiosa, das terras do noroeste do Noroeste.

Ao seu redor os restos e afloramentos arqueolóxicos amósanse claramente esperando pola mao arqueolóxica caritativa que os resucite do seu pasado durmido e os desperte no entendemento dos humanos presentes: círculos líticos, (tal vez trazos dalgún antiquísimo curro de pedra, que nos deixaría entender mellor que somos quen fumos), restos de mámoas, a presencia abondosísima de pedra miuda moi espaleada, a aparición de restos cerámicos moi deteriorados abondan na impresión de Don Federico Maciñeira quen ao pé do Penedo Escuro advertira a presencia de restos de construccións de carácter laberíntico.

E para máis, no alto da espiña, mirando ao puro Norde, sempre en sombras, asoma o ollo preto e pecho do Furado do Loberno.

O Furado do Loberno tirou sempre da miña curiosidade. Entrei nel, engaiolado polo seu nome callado de medos soterrados, a idade hoxe lonxana dos dezasete anos. Rubira en dereito dende San Andrés por un monte de toxos outos, de longos candos, que se deixaba andar azosamente por baixo das súas espiñas, sempre encoiradas e feras. Buscaba nel as imposibles pisadas dun fillo do lobo, o loberno, que eu pensaba sería o nome enxebre do castelán lobezno. Non voltei entrar nel ata hai uns días.

Levoume de novo ás peadas fraguías do Penedo Escuro, agora con idade ben triplicada, a revelación, nun texto do Padre Sarmiento do verdadeiro siñificado, e xa que logo da catalogación, da especie que se agochaba tras o enxebrísimo nome de loberno. Quería ver cos meus ollos se o Furado do Loberno, poidera servir de cubil a un loberno. E sí, sí, ben que serve.

Isto é o que dí o sabio Sarmiento do animal que chamaban daquela loberno: "Hacia San Andrés de Teixido, Juvia, etc., es un animal pernicioso que hace más daño que el lobo, pues sólo chupa la sangre del ganado, y así hace mucho destrozo. ¿Si acaso el lobo cerval? Es el mismo" (Martín Sarmiento (1746-1755c): Catálogo de voces y frases de la lengua gallega, ed. de J. L. Pensado Tomé (U. de Salamanca en 1973)) .

¿O loberno é un lobo cerval? ¿ E que é un lobo cerval?

O propio Padre Sarmiento nos responde, escoitádeo: "No es animal muy frecuente, ni tampoco muy raro en Galicia y allí tiene cinco nombres vulgares, v.g. lobo cerval, lobezno, lubicán, lobo rabaz y tigre . Este último es falso, pues no hay tigres en Europa, pero se llama tigre porque tiene la piel manchada y muy hermosa y apreciable. Los 4 nombres primeros, aunque comienzan con lobo, sólo aluden a su voracidad, no a que sea el animal del género lobo, pues sólo lo es del género gato. Es como gata, pero tan grande como un perro perdiguero. Combinando todo es el verdadero animal lince y, por consiguiente, la onza verdadera (Carta 159 1760, junio, 6)" e aínda, ao rexeitar a determinación popular de tigre: "Sobre la fiera de la raya de Portugal tengo escritos seis pliegos, dando individual noticia de otra semejante que un pastor mató junto a San Pedro de Montes y cuya uña me remitieron. Es el que algunos llaman tontamente en Galicia tigre . Sus 4 nombres gallegos son lobo cerval, lobo rabaz, lubián y lobezno . (Carta 104 1760, agosto, 13.)" (Martín Sarmiento (1732-1770): Epistolario do P. Sarmiento, ed. de Xosé Filgueira Valverde e Mª Xesús Fortes Alén, Consello da Cultura Galega, Santiago,1995).

¡¡ O loberno é o lince !! Berráronme as neuronas en castrapo, ¡¡ O lince !! Daquela houbo linces, digo lobernos, cando menos ata o século XVIII dun xeito " ni muy frecuente, ni muy raro" como definiu Sarmiento, en galego espiritual. Aínda que o sabio padre use lobezno, noutras partes da súa obra escribe loberno e este debeu ser o nome que, ao noroeste do Noroeste, se lle daba ao lynx sp.

Rafael Usero, rigoroso investigador histórico, mestre deste mestre, ven de ter a bondade, uhna outra, de me comunicar que xa no Informe Vallina, do ano 1799, descuberto por el na Biblioteca Nacional de Madrid se cita a presencia do loberno na serra da Capelada, coma uhna outra especie ben diferenciada do lobo.

Ocupáronse asimesmo do loberno, ou lobo cerval, ou lobo rabaz os autores dos dicionaros do século XIX. Juan Cuveiro Piñol (1876), describe así a voz loberno: "Lince, animal cuadrúpedo, de dos ó mas piés de alto, color bermejo oscuro con manchas negras, cola corta, orejas largas y erguidas; trepa sobre los árboles: lo que se dice de su vista y orines no merece el menor crédito. Lynx." Interesantísima descripción, a salientar ese color bermejo oscuro que da en pensar máis nun loberno boreal ( Lynx lynx) ca nun hispánico ( Lynx pardina); mágoa non explicase algo máis o que se dicía da ollada e dos ouriños. Ao mellor así confirmábamos a pervivencia das antigas crenzas clásicas, Plinio dixit, asegún as que "...os ouriños do loberno cristalízanse e enxoitan formando pedras preciosas que nomean carbunclos e brilan coa cor do lume, e chámanlles lincurios, vendo o qué, moitos autores din que o ámbar fórmase deste xeito" Marcial Valladares Núñez (1884), pola súa parte, ofrece uhna longa descripción da que entresacamos estas liñas: "...mamífero poco frecuente en Galicia; pero mas temible aun que el Gato montés, pues ataca, no solo á los grandes mamíferos, sino tambien á los cervatillos, corzos, liebres, conejos y toda especie de aves; trepa con grande agilidad á los árboles, apodérase de las ardillas, de los nidos etc. y suele permanecer agazapado en las ramas gruesas, espiando la oportunidad de que pase algun animal, para traidoramente caer sobre él. Varias son las propiedades milagreras que antiguamente se le atribuian, contándose como una de ellas la de que veía á traves de las paredes mas espesas, de donde nació el dicho de 'vista de Lince'. Su piel, aunque de poco precio, es usada en manguitería". Valiosa descripción na que a presencia, mítica e milagreira do loberno queda establecida. Agora sabemos cal é o poder da súa ollada: non ver moito e lonxe, como se dí, senon traspasar as penas dos penedos, que semella habelencia máis meritoria. E tamén nos enseña que a fins do XIX era xa " poco frecuente".
No Eladio Rodriguez, redactado nas primeiras décadas do século XX, podemos ler: "Lobo cerval, lince vulgar, que en algunas localidades se llama también LOBERNO, lobo rabaz, lobo serval y tigre. El nombre de lobo cerval viénele de ser su grito parecido al de los ciervos. Tiene cerca de un metro de longitud, orejas terminadas por un pincel de pelos largos y color rojizo con pequeñas manchas en todo el cuerpo. Hay quienes creen que este animal fascina con su mirada, que ve a través de las paredes, que penetra en los cementerios para desenterrar los cadáveres y otra porción de patrañas. Es indócil, fiero y sanguinario, pero lejos de atacar directamente al hombre rehuye encontrarse con él. Los labradores le hacen una guerra incesante porque destroza todo género de caza; pero en Galicia es bastante raro, y algunos ejemplares hállanse en los sitios montañosos poblados por bosques. En el siglo XV era más común en el país, y su piel se estimaba mucho". Enterámonos aquí, (coma tantas outras veces na obra do mestre D. Eladio), de dous datos etnográficos do maior interese, que " fascina con su mirada" ( ¿ podemos entender que hinotiza? ) e a crenza en que desenterra cadavres. Sen dúbida o loberno debeu de ser un animal atoado de lendas e contos, un ser mítico e temible que ocupou boa parte das preocupacións dos campesiños galegos. A descripción de " pelo rojizo" abunda na sospeita de ser o loberno boreal o propio das terras cantábricas, definilo como " bastante raro" achegabaio xa a súa prósima extinción en terras galegas, que se tería dado pouco despóis.

Algúns datos que circulan pola rede asegún os qué os lobernos seguirían a existir, nos Ancares e Courel ata os anos 80 do século XX, parécenme máis eufóricos e entusiastas, que realistas.

Queda ao meu parecer claramente establecido que o lynx sp. tivo presencia histórica nas terras galegas ata non hai moito; que corría polos nomes de tigre, lobo cerval, lobo rabaz, lubicán e loberno: que este último era o apelativo co que se lle coñecía ao noroeste do Noroeste (comprobado en Sarmiento, na documentación manexada por Rafael Usero e na toponimia da bisbarra) e que era un ser misterioso e temible, xenerador de lendas e supersticións, do que se contaban uhna "porción de patrañas" e ao que antigamente se lle atribuían variadas "propiedades milagreras". Todo un mundo de lendas etnográficas que se extinguíu a canda a desaparición do gran felino histórico galego, a féra das fragas, a béstia dos ouzais, o temible loberno.

Non pode esta páxina recuperar a presencia do loberno nas terras do noroeste do Noroeste do País Galego, pro quere evitar que á súa desaparición física se lle engada a extinción da súa memoria e se apaguen, entre as xeadas do esquezo, os resoes da súa voz profunda e mítica.

Se a vós vos sorprendera tanto coma a min me amilagrou, o saber que ao pé da nosa casa camiñou silandeira e asexante a silueta roiba e fascinante do loberno, (que ao mellor era o boreal), cecáis así empezedes, coma eu encetei xa, a non volver a dicir en galego lince e no seu canto aprender a entoar a beleza enxebrísima da palabra loberno, na que ecoan sons misteriosos da lingua carretados no lombo dunha féra que, polos seus poderes, semellaría ter saído dun averno.

Os que de cotío andedes a pasear por este bló sabedes ben que ao tempo que á divulgación, ao coñecemento ou á defensa das especies naturais do noroeste do Noroeste, servidor, ten a teima diaria de axudar, dentro das súas poucas posibilidades, ao coñecemento, á divulgación e á pervivencia das voces naturais propias da riquísima bioloxía do noroeste do Noroeste: un outro exercicio de ecoloxismo cultural.

Ogallá esta entrada, non outra cousa ca un borrón de zooloxía histórica, prendese o voso interés e chamara da vosa atención.

Ao mellor así o extinto loberno deixaría de ser tamén o esquecido loberno.

Agradecido.

Despós de data: Sei que se comprende que non poda amosar imaxes dos lobernos do noroeste do Noroeste. Para ilustrar este comentario dei en poñer uns santos das paisaxes polas que algún día andou. O interior do Furado do Loberno podería estar mellor fotografado ( as outras paisaxes tamén) así podería apreciarse que á esquerda dos derrubos que pechan a primeira estancia hai un paso o suficientemente ancho para acceder a un outro espazo, máis ancho, alto, enxoito e quentiño: uhna gateira perfecta, que sen ir dentro dela, eu non pasei, non se pode dicir máis dela.