Salada de lembranzas quentes

Sendo como é o caso de sere servidor un friorento sen cura, chegadas as frieiras e abreguías (do febreiro felepeiro máis) dou en criar unha conxelada ferveduría de estranías, señardás e saudades polos tempos quentes e luminosos do ano: sospiro polas mañanciñas de maio, polas doce do mediodía de xuño e polos calimosos seráns do agosto.

Tanto degoiro pola caloriña da luzazul do outosol do vrao, que dou en alivar as friaxes das escuras horas do inverno co repaso lembranzoso das imaxes obtidas nos días claros e quentes do ano, que para máis andan preñadas de entretidos intres recheos de miuda bichería variada.

Pode darse o caso de serdes alguén de vós malados desta mesma maladía. Se fose así, para enganar as fríxidas horas de inverno, e facelas pasar lixeiras, dou hoxe en ofrecervos unha mostra da miña recurrente automedicación: unha salada de lembranzas quentes, na seguranza de que, se non cura, mal non fai e, como se sabe, o que non mata, engrosa.

Velaí vai esta salada sen alface.

Vede acó a un Platycerus spinifer, se non fose o caso de sere o Platycerus caraboides, que ao mellor sí. Xénero escasísimo e de moi poucas citas a pesares de estar presente nas catro provincias galegas. Vai por iso citado no Libro Rojo dos Invertebrados de España, advertíndose nel da escaseza de datos. Só en tres ocasiós na miña vida puiden ter a oportunidade de miralo e fotografalo; dúas na mesma localización: unha das últimas selvas macaronésicas do noroeste do Noroeste e a terceira polo cantil de Teixidelo. Non vexades nel un bicho máis, non o é. É un grido vindicativo, na defensa da riquísima biodiversidade da nosa bisbarra, berrado dende a encoirada coraza deste rarísimo lucánido. Xa entrou nos ingredientes doutra salada. Sábeme.

As moscas nunca foron xente da miña devoción. Pro ultimamente ando cambeando a opinión de fealdade e suciedade que tiña delas: coñecer aos sírfidos axudoume moito. Pesia a todo é unha das ordes de insectos que menos teño visitado. As tres do santo parécenme moi cuquiñas. Vou arriscar unha clasificación logo de andar mirando delas pola internete adiante: familia, Tephritidae e punto. De xénero e especie xa falaremos, se me apuntades algo, mellor.




Aí arriba queda unha femia de Panorpa communis (a famosa mosca escorpión que nen mosca nen díptero é, se non un neuróptero carnívoro especializado na captura e no consumo de vermes), repousando na face dunha abeluria, estralote, milicroque ou como queirades chamarlle a Digitalis purpurea que para a ocasión non é un corriente exemplar púrpura, senón un sorprendente exemplar albino. O albinismo é un fenómeno común pero escaso no mundo vexetal. Posúo unha colección non moi abondosa de especies vexetais con floración alba. Algún día protagonizarán unha entrada neste o voso bló. Palabra.

Vendo a este simpático gurgullo pasearse cachazudo polo fío de veludo dunha folla de carballo, poucos pensarían del que é o terrible depredador dos bosques de eucalitos, o temido devorador da riqueza dos especuladores forestais, o terror dos inzadores eucaliteiros, o pesadelo dos insensibles destrutores do bosque autóctono. O meu ben querido Gonipterus scutellatus. I love you, gonipterus.

Vede a vigarrada eiruga, papurrón chámalles graficamente Carré Alvarellos, dunha das máis fermosas e escasas polboretas que revoan os ceos da bisbarra, a Papilio machaon, que, de que eu saiba, non porta por acó nome de seu, pero que noutrures, terras da Estrada e de Montes, Marcial Valladares dixit, pode correr co ético nome de boíñas, aplicable xenericamente a calquera outra volainiña, bolboreta ou volalla que revoe rebuliceira. Velaí outro termo para denominar as pampurriñas. Pode andar asemesmo co nome de galo, aplicable na Galizia as pamponas grandes e de cores rechamantes, tal a Iphiclides podalirios, coa que comparte xénero e revoar polas abelendas, terreos incultos e salvaxes nos que se ven grande cantidade de pamberetas, barboletas ou velonias, a escoller, que o problema do galego non é a carencia de palabras, é a carencia de galegos.

Crisopherla carnea é o nome científico deste delicado neuróptero de transparentes azas azuis e corpo verde esmeralda que adoita deixarse ver polas campías en flor, abelendas dixémoslles hai un pouco, de numerosos biotopos do noroeste do Noroeste. Téñome cruzado con elas no ouzal, nos marouzós ou nas campas de herbas, sobre gramíneas, coma no santo, discutindo entre sí nos copos das umbelíferas ou confundíndose no verdor dunha uz. Sempre, un galano de ledicia verdazul.

Aí queda, dacabalo dun Polygonum hidropiper, un Leibonum rotundum, un arácnido que non é unha araña, é un opiliónido, con oito longuísimas e finísimas patas, das que ao da imaxe xa lle falta unha, e que pesia ao seu espectacular aspecto pasa moi desapercibido das xentes humanas, que non o captan, sexa por cegalas a estendida aracnofobia, sexa porque no monte non miran onde poñen os pés. O opiliónido da foto, se vos fixades ben, leva unha carrachiña laranxa nunha das patas. Ao mellor por iso perdeu a que lle falta.

Primeiras luces dunha morna mañanciña de maio nun campío non lonxe da miña casa. Despreocupadas das agudas agullas dun Cirsium vulgare, unha lamachiña e unha caricola disfrutan das primeiras calores do día e do último orballo da noite. De lamachas, lesmas noutrures, pouco sei ou non sei nada, esta seguramente será unha crianza de Arion sp. pero isto é como dicir nada. E da caricola, caramecha noutrures, penso que é unha Helix lucorum pero certeza non teño nengunha, así é que se anticipan gracias polas vosas recomendaciós taxonómicas.

Froitos madurecendo do Arbutus unedus, unha fermosa árbore, da familia das uces mira tí, que pouco a pouco vai desaparecendo e xa moi poucos a saben recoñecer, aínda vivindo na aldea toda a vida. Iso me pasou este ano cuns paisanos dunha aldea de Santiago aos que atopei nas ribeiras do Ulla, non lonxe da fervenxa do Toxa, que querían pillar uns froitos para ver de semillalos na súa casa, tanto lles chamaban a atención. Máis admirados se quedaron ao saber que eran comestibles, que formetan no bandullo e dan unha lixeirísima, ou non tanto, borracheira. E esmilagrados de todo, ao saber que os nomes galegos son érbedo, esbedro ou albedro, e que de aí veñen os moi numerosos topónimos Esbedral, Esbedreira ou Albedro. O que sempre me deu en pensar que entre eses iñoradores debería figurar o alcalde Paco Vázquez, pois se non non se entende ben que non teimase por cambearlle o nome ao aeroporto de Albedro e turrase por alcumalo Aeropuerto del Madroño de La Coruña.

Dous froitos do Taxus baccata, o teixo de toda a vida do que xa non van quedando mostras. Na bisbarra poucos se ven, e en estado natural escasísimos. Plantados en xardíns e ás beiras das casas, algún máis. Nas Somozas hai uns cantos de moito mérito, retallados de maneira admirable e asombrosa polos seus donos. Lamentablemente os dous máis sobranceiros andan arestora esmorecendo e mal coidados ao falecer os artistas retalladores que os construíron: digo ben, construíron, un deles ten entre as súas pólas un banco circular e unha mesiña e serviu de cenador veraniego. En Teixido e Teixidelo, se queda algún será de casualidade. San Andrés do Eucalito, na hora.

Aí queda Dona Manuela facendo garda no seu curruncho do Rio Condomiñas, soportando aos paseantes diarios que dende que deron por construír ao seu carón un paseiño do colesterol (consumimos o mundo para volvernos grosos grasos, e agora desfacémolo para deixar de ser grasos grosos), aumentaron exponencialmente e xa non pode vivir sen ter que soportar o paso apurado dos humanos víricos e dos seus amos perrunos, que os encadean a unha corda.

Hidrometra stagnotum, me parece a min, desfrutando da vida montados na lixeira tensión superficial das augas do Río das Somozas, pero podería ser calquera río, deslízanse en todos. Hai moitos meses xa que estes son os zapateiros que mellor me cadran.

Dúas flores da amora, Rubus ulmifolius, amosando a beleza presente en todo o mundo natural, mesmo no máis corriente e coñecido, no de a diario. Anda aganchando polos seus pétalos un membro da familia Oedemeridae, seguramente un Oedemera nobilis, macho, xente que nunca anda moi lonxe das correntes de auga e das zonas húmidas. Ata cerca de 70 especies diferentes hai en Europa, na terruca nosa algunhas menos. Eu debo de ter media ducia, seascaso.

Escribín arriba que non sei moito, nada, de malacoloxía. Segue sendo certo. Pro a foto que ilustra é un deses momentos que se poden ver raramente: unha cópula das hermafroditas lamachas, ensinándonos a xeométrica composición que adoitan, por ser exactamente iguais dende o punto de vista sexual. As formas brancas e globosas son os órganos sexuais de ambas. Algunhas especies elaboran complicadas e moi vistosas actitudes reproductivas dignas de ser vistas. Buscádeas na internete. Ídesvos sorprender, de certo que si.



E polo de agora nada máis. Xa vai o inverno pasando, a Candeloria chegando e como ben se sabe "Cando a Candeloria chora, medio inverno vai fóra, e chore que deixe de chorar, medio inverno ten que pasar".

Pois iso, que a seguir soñando cos doces menceres de maio.

Mil gracias mil, miñas e meus. Ata outra mellorada

A mandare.

A reliquia de San Andrés

Agachada das perigosas olladas humanas, sobrevivindo entre as regañas das pedras do chao e dos muros, resiste milagrosamente en San Andrés de Teixido unha, cada día máis escasa, colonia de Erodium maritimun, unha agulliña, unha xeraniácea, unha humildísima herba pequerrechiña que quixo Deus criala ao pé da hermida do santo.

A agulliña mareira, este Erodium maritimun pois, é unha planta escasísima e cunha historia triste de maltrato e desidia ao seu redor. Ata hai poucos anos coñecíanse en España, só tres colonias: unha en Sá Dragonera, nas Illas Baleares, outra ao redor do Faro das Illas Cíes, e estoutra de San Andrés de Teixido, da que hoxe falamos.

Sabíase da existencia histórica dalgunhas outras pola banda da Guarda, nas beiras do Miño, ena plaia de Cesantes, en Redondela, pero constatárase a súa desaparición e extinción. Perda valiosa e irreparable, coma toda vida perdida. Máis a valorar, se coubera, polo feito de sere a agulliña mareira escasa asimesmo a nivel europeo, aparecendo as colonias veciñas máis prósimas, e sempre de poucos individuos, na Bretaña francesa e na Irlanda. Especie rarificante, de poboaciós ailladas entre sí e de non moitos exemplares, exténdese por contadas localidades mediterráneas e outras poucas atlánticas.

No ano 2005 a colonia existente nas Illas Cíes, todo un Parque Nacional, co seu sistema de xestión, tan caro coma ao parecer pouco eficaz, veuse afectada gravisimamente polas obras de acondicionamento do enlousado dos arredores do faro á conta da Autoridade Portuaria de Vigo de quen depende, e alí quedou sepultada para sempre e considerouse definitivamente perdida. Quedaba só a resistente poboación de agulliñas do mar de San Andrés de Teixido: unha reliquia. A verdadeira reliquia de San Andrés.

Non extrañará a ninguén, con estes antecedentes explicados, que a agulliña mareira teña todas as consideracións protectoras legais en regla ao ser considerada Especie en Perigo Crítico de Extinción. Tanto na lexislación europea, coma na española ou na galega. En todas.

Afortunadamente para a especie, no ano 2007, ao se gañar para o dominio público á propiedade da Illa de Sálvora e facer nela a catalogación de especies presentes, apareceu unha numerosísima colonia de miles de exemplares, se os meus datos son concordantes co real. Toda unha grata sorpresa. E igoalmente, en rebuscas posteriores á desaparición da colonia das Cíes, Jaime B. Blanco-Dios, dá a coñecer a presenza de 16 exemplares nos cantís do propio faro. Algo é algo.


Tan agradables novas non deberían facernos pensar que as agulliñas de Teixido son agora menos dinas de protección e seguranza. Ao contrario. Nos últimos anos a agulliña mareira tivo un descenso notable no número de exemplares. Habitando no limbo do descoñecemento e da iñorancia pública, (sen merecer xamais un comentario nas abondosas publicaciós "máxicas", turísticas ou históricas sobre Teixido que na bisbarra se teñen publicado), anda arestora esmorrendo aos poucos, perdendo ano a ano algúns exemplares.

As obras de acondiconamento urbano acometidas en Teixido no ano 2005, cambeando todo o empedrado tradicional (nas regañas do que sobrevivían un bo número de exemplares), por outro de pedra foránea asentada en cemento, e realizadas sen un estudo previo das poboaciós de agulliña, supuxeron unha perda elevada de efectivos.

Igoalmente neste pasado ano de 2010 realizáronse obras de acondicionamento arredor da hermida co fin de evitar as humidades que entraban pola parte de atrás da capela e poñían en perigo a conservación, (de por si e polas intervenciós eclesiásticas xa moi deteriorada), das pinturas do século XVI que se atopan ocultas ao público detrás do retábulo.

Deixadas estas pequenas agulliñas da mao de Deus nas maos dos humanos, entre eles a do señor cura que anda posuido da teimosía anual de remendar a obra do Creador a base de fumigar con herbicidas os muros de arredor da eirexa (costume tan pouco caritativa coa biodiversidade, como coa saúde pública), arestora veñen perder efectivos ano tras ano sen que autoridades e veciños saiban, ou queiran, conservar e protexer tan valioso legado natural.

No Atlas y Libro Rojo de la Flora Vascular Amenazada de España, auténtica biblia do estado da cuestión, e publicado polo Ministerio do Medio Ambiente, relaciónanse xa estes problemas que vimos de citar como as máis graves ameazas para a supervivencia da especie no entorno de San Andrés de Teixido. Textualmente dise o seguinte: "La población de San Andrés de Teixido -refírese a poboación de agulliñas- está en el seno de la localidad y su entorno, la elevada afluencia de visitantes, así como las labores de acondicionamiento de caminos y muros (desbroces y aplicación de herbicidas) afectan a la especie". Non o digo eu, dío o Ministerio.

O lamentable caso da actuación nas Illas Cíes, coa conseguinte eliminación en días ou horas da única colonia alí coñecida, debería servirnos de exemplo e lección na que aprender con que extrema facilidade se elimina un tesouro biolóxico, vital xa que logo, e debería de advertirnos do exquisito coidado que deberemos poñer todos, pero as autoridades as primeiras, en calisquer actuación que acometamos que implique destrución de vida: xa sexa camiñar polo monte, desbrozar territorio ou construir paseiños.

As fotos das agulliñas que ilustran estes comentarios van tiradas en anos diversos e todas en San Andrés de Teixido. Acredito que cada ano vexo como van desaparecendo exemplares. Sei que ao mellor esta entrada non vai tan entretenidamente ilustrada coma outras, e ao mellor tanta repetición de agulliñas aburre. Pero leva un obxectivo: dalas a coñecer para ver se axudan a nacer na conciencia da cidadanía, na do cura tamén, a posibilidade da súa protección mor do seu coñecemento. Dio-lo queira.

E levan tamén outro obxectivo un pouco máis temerario e aloucado: ao mellor alguén coñece outra localidade, non moi lonxe de por acó, onde as agulliñas se dean con total naturalidade e poida darse o caso de que en mirando estas fotos exclame: "¡Vaia polas ánimas, tanto mérito e destas hai cantas se queira nas lousas do adro da miña parroquia!"

Atrévome a zoupar esta mensaxe no adentro da entrada, e ao océano bital do noroeste do Noroeste, pois hai tres anos andando eu en San Andrés a facer algunhas das fotos que ilustran este artigo, unha muller amilagróuseme toda e díxome: "Con esas plantas facíame meu avó un xogo cando eu era nena, alá en San Román"

E así, coa ilusión esperanzada do naúfrago, vai hoxe deixándose rematar esta entrada. Ogallá sirva de algo. Se algunha autoridade civil toma nota, algunha eclesiástica estende a súa caridade e algunha cidadanía amplía ideas, marabilla de marabillas. E se por riba de todo, alguén da conta dunha nova poboación, por pequerrechiña que sexa, desta humildísima agulliña mareira, este servidor de todos vostedes quedaravos eternamente agradecido, miñas e meus. E se non tamén.

A mandare.

Nota marxinal: Quixera poder achegarvos algúns enlaces e referencias bibliográficas que teño arquivadas, pro hai tempo que blogger non me deixa pegar aquilo que windows me deixa copiar, e así é que lamentablemente vai esta entrada coma outras moitas xa, orfa de referencias. Ben que o sinto. Madialeva, quen estivese interesado en ampliar coñecementos só ten que escribir en Google o nome de Erodium maritimun. Un mundo de achegos aparecerán de inmediato.

O que non aparecerá será un coñecedor, ameno e aleccionador artigo asinado polos eminentes botánicos Roi Carbajal, Miguel Serrano e Santiago Ortiz na revista Quercus relatando polo miudo o triste caso da desaparición da agulliña mareira nas Illas Cíes. Toda unha lección de botánica en dúas páxinas que eu recibín no meu correo gracias á amabilidade dos autores. Mil gracias mil, Miguel.

Despós de data: Veño de observar, ao revisar a edición, que hai dúas imaxes, a terceira e cuarta foto, que aínda que os meus arquivos dan diferenciadas son exactamente a mesma ou tanto se amitan que son igoais, para máis a terceira vai sen virar. Pura pranghana. Desculpas prego.

Pasou un mestre

Hai días xa que lin na portada de "EL Progreso de Lugo" a triste nova do pasamento, nas Illas Canarias e aos 91 anos de idade, de Don Francisco Río Barja, xeógrafo con alma.

Natural de Lugo, pro coa familia petrucial de Meira, vila coa que sempre estivo moi vencellado, adicou toda a súa vida ao estudo, á investigación, á ensinanza e á divulgación da Xeografía e a Paisaxe Galega, da que foi o seu grande valedor.

Carteiro da pé en Lugo antes que andarego Licenciado en Xeografía e Historia, este preclaro discípulo e amigo de Don Ramón Otero Pedrayo, de quen fora adxunto de cátedra, exerceu de  cadeirádego de Xeografía na Escola de Maxisterio e na Universidade, director do "Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos", membro do Consello da Cultura Galega e asemade da Academia Galega das Ciencias,  recibiu ao longo da súa vida numerosos premios e distinciós entre os que eu subliñaría o Premio Trasalba, a Medalla Castelao no 1996 ou o Pedrón de Ouro do ano 2007.

Deixa un labor inxente no mundo editorial no que destacan "Os Ríos de Galicia", de consulta obrigada, "Galicia esa descoñecida" o " Dicionario de xeografía" ou a dirección da serie de Televisión "Xeografía de Galicia", e, entre todos os que tivemos a fortuna de ser os seus alumnos, deixa unha lembranza imborrable de extraordinario didacta e magnífico mestre.

Imposible esquecer a súa palabra exacta, a súa claridade expositiva ou a súa charla suxerente e evocadora que nos invitaba a deixar parado o bolígrafo dos apuntes para seguir, coa atención desperta e a imaxinación aberta, as claras explicaciós deste mestre de mestres que era quen de nos conducir, na onda da súa palabra, polas inmensas chairas da estepa siberiana, onde nos facía sentir pasar o alento dos inmensos exércitos hunos, ou nos desentrañaba os complicados mecanismos climáticos de alisos e contralisos e a formación dos "doldrums" ecuatoriais, ao tempo que nos desvelaba os misterios dos movementos do monzón asiático a causa do fol anticiclónico siberiano: ou abraiábanos coa elegante e sinxela explicación do péndulo de Foucault.

E con esa mesma límpida claridade descritiva innata, paseábanos polos misterios oroxénicos e xeomorfolóxicos das Rías Altas e Baixas, rememorábanos, sen telos visto nunca, os graíños do Pindo; advertíanos gravemente que o Río Miño non nace, "como se suele decir erroneamente" en Fonmiñá senón nos restos da morrena glaciar do pedregal de Irimia, o seu grandísimo achádego xeográfico, ou ilustrábanos sobre as realidades das nosas vilas de orixe a todos e cada un dos alumnos e alumnas que dende a Galizia toda apousábamonos nas aulas compostelás. "La Ría de Cedeira se encuentra ya casi colmatada de sedimentos" reveloume un día lonxano de 1973, e dende aquela non hai escorrentía de augas turbas e avoltas que baixe da Capelada que non me traia á memoria a lección vital explicada nunha frase.

E todo, adubado cunha vívida expresión corporal de aceno xestual preciso e descritivo, sempre apaixonado, firme e cordial, natural neste mestre exemplar a quen entre nós chamábamos Río Barja e ao dirixirnos a el, por puro mérito, Don Francisco.

Comprometido coa ensinanza, publicou nos anos 70 unha pequena (en páxinas, inmensa en contido) "Didáctica da xeografía" que foi un referente solitario nas publicaciós didácticas galegas da época. Nela, o seu alumnado, servidor un deles, aprendimos a explicar con exemplos e actividades físicas fáciles e comunicativas (maquetas, diaporamas) os conceptos da xeografía a quen algún día haberían de ser os nosos alumnos. Aínda máis: construiu coas súas maos un mapa a escala 1:50.000, aí é nada, do territorio galego no que estaban representados todos e cada un dos accidentes xeográficos da patria, co único obxectivo de ser paseado polos colexios galegos co fin didáctico confeso de que a cativería poidera comprender, nunha soa ollada, toda a Xeografía da Terra Galega.

Pasou un mestre. Un artista da palabra didáctica e un creador de conceptos. Non podo dicir que deba a Don Francisco o gusto pola xeografía, xa naceu comigo, pero si que gracias a el souben ver que na xeografía, máis alá de montes, vales e costás, había tamén unha alma conformadora de vontades, antropoloxías e historias. Debo a Río Barja saber da existencia da xeografía con alma. Así é que a este alumno non o extrañou que na hora exacta do seu pasamento, o río, non outro ca o Miño, en xusto homenaxe das augas, se mandara fora da mai e anagara as terras todas do Parque Municipal Río Barja de Meira, para coutar, con laios de auga adoecida, o exacto territorio da barxa.

 A xeografía ten  alma, xa nolo explicara Don Francisco.

O compendio de fotografías da paisaxe galega que a seguir irán quixeran ser unha homenaxe agradecida dun alumno que en cada unha das viaxes e percorridos que fai non deixa nunca de repasar as lecciós aprendidas na elocuente e descritiva palabra de Don Francisco Río Barja, de lanzal e elegante figura.

Velaí van. Con ser case noventa, nen por Galizia, nen por Don Francisco me parecen moitas.

Vista da vila de Meira, onde Don Francisco tivo as orixes petruciais.

Pedregal de Irimia, onde deixou establecido o nacemento do Miño. Del tirarían inspiración os cristiáns renovadores e galeguistas de Xosé Chao para o nome de Irimegos.

O pedregal de Irimia, entrevisto ao lonxe.

Plaia de Río Sieira na cara norte da península da Barbanza.Plaia das Furnas, fermosa e tristemente célebre por eivarse nela Ramón Sampedro.

Marouzón no Parque Natural de Corrubedo e lagoa do Carregal, territorio galego do pernileiro.


Paisaxe de salicornias en Corrubedo.

As cimeiras da Serra da Barbanza, dende os outos de Corrubedo.



Plaia do Vilar e lagoa de Vixán, no complexo dunar do Parque Natural de Corrubedo.

Ría de Muros e Noia, detalle.

Carnota, Boca do Río, ao fondo o carnoedo infindo do Monte Pindo.

Boca do Río, Carnota

A malpocada fervenza do Xallas, prodixio natural sen par, trasmudada en pallasada turística por mor da vontade de Villar Mir, o señor Fraga e o deixar xear de todos.

Enseada do Ézaro, marabilla dos ollos.

O Monte Pindo, co Peñafiel ao frente.
A ferveduría do Belelle, no Concello de Neda.
Fisterra, Corcubión, Cee, Ézaro e abaixo a aldea do Pindo.

Boca da ría de Pontevedra, dende o mítico Monte do Facho, na península do Morrazo.

Illas Cíes.

O Monte Facho, o grande achádego arqueolóxico galego, o santuario onde os antigos renderon culto ao deus céltico Berobreo, como atestiguan as cerca de duascentas áras labradas aí atopadas e que Galizia e os galegos descoñecen.

Península do Morrazo, recuncho da Plaia de Melide.

Península do Morrazo nos arredores de Cabo Home co Facho ao fondo.
Península do Morrazo, enseada de Aldán.
Serra do Suído e Val do Tea no lugar de Maceira.

O mes de Marzo na Serra do Suído.

Ponte sobre o Río Tea, Concello do Covelo.
Bisbarra montuosa de Avión.

Os últimos gandaríos de Guitiriz.

Terra de Montes.

A Ribeira Sacra do Miño, por Chantada.

As fouces do Sil.

O mundo a vendabal de Castrocaldelas.

Dende a cabeza de Manzaneda ollando a Sur.

Subindo a Manzaneda e ollando a Nordeste.

Val de Vilariño de Conso, verdor e vizosía.

As suaves e dondas abas a norte da Gudiña.

Nalgún lugar entre Verín e a Gudiña.

A fonda varcia de Verín e o val de Monterrei.

Castelo de Monterrei, no val que el mesmo nomea.

Val de Monterrei, a leste do Castelo.

Carrizal do intermareal de Ladrido, Ría de Ortigueira.

Costá da Mariña luguesa.

Plaias de Barreiros, na mariña luguesa.

Serra do Xurés no camiño a Salgueiros.

Terras arraianas do encoro de Salas.

Serra do Xurés por Lobios.

Piornos e uces na Serra do Xurés, non moi lonxe de Alvite.

Confurco e uceiras perto de Cela, Serra do Xurés.

Nos arredores de Prado, Concello de Muiños.

Galizia dende o Pico Sacro

Galizia dende o Pico Sacro.

Fragas do Eume, Concello da Capela.

Fragas do Eume , Concello de Monfero

Costás do Barqueiro e a Estaca de Vares ao fondo.

Terras da Fonsagrada e Os Oscos.

Navia de Suarna, porta dos Ancares.

Entre Navia e Becerreá.

Serra de Meira, pola cara de vendabal.

Camelle, Costá da Morte, coído de Sabadelle.

Costá da Morte, Nemiña.

Costá da Morte, Cabo Touriñán.

Costá da Morte, Muxía, Pedra de Abalar e A N. S. da Barca

Costá da Morte, Camariñas, Cabo Vilán.

Costá da Morte, camariñas ao pé do Monte e plaia da Pedrosa.

Costá da Morte, Plaia do Trece.

Plaia do Trece, dende as outuras de Monte Branco.

Mar de Camelle.

Río Mandeo, non lonxe de Chelo.

Carqueixas no camiño a Queguas, Serra da Peneda.

Terras arraianas da Mexueira, Serra da Peneda.

Lobios, Serra do Xurés. Fervenza da Fencha da Corga.

Lobios, Val do Río Caldo, dende a Fencha da Corga.

Val de Moeche, dende o Pico San Vicente.

Lagoa de Sobrado.

Fervenza do Toxa, Bandeira

Río Ulla

Ría de Muros e Noia

Fervenza da Madanela, Porto do Son.

Serra da Barbanza.

Curruncho do endorreico Monte do Forgoselo.

Plaia, intermareal e area da Pedra da Sal en Baldaio.

E nada máis miñas e meus, coa esperanza de que este paseo polas paisaxes galegas, deturpadas para a ocasión de andarabillas, esbandalles, desfeitas e abrocamentos, fora do voso gusto e servise para lembrar entre todos a figura senlleira e sen par de Don Francico Río Barja, e ao paso axudar a nacer en alguén a necesidade de defender, como Río Barja quería, tan extraordinario patrimonio paisaxístico, déixovos por hoxe co mesmo agradecemento de sempre.

A mandare.

A Frouseira, Valdoviño.

Infindas graíñas do Pindo, ao fondo á Moa.





Cantís da Serra da Capelada e a extraordinaria agulla da Longa Vertua.