Nomes de aves e paxaros por Ortigueira

Recollidos por testemuña de Vicente Orjales de 78 anos, veciño do lugar do Miñaño, parroquia de Luama, o 14 de novembro do 2012 na casa familiar do informante.

(Van expresados na mesma orde en que se recolleron, seguindo as páxinas da guía de Rob Hume, Complete Birds of Britain and Europe. Escollimos esta guía por dúas razós de orde metodolóxico. A primeira por ser de gran tamaño e consecuentemente de ilustraciós amplas e detalladas, e a segunda por que o feito de iren os nomes en inglés aseguraba unha non perturbación semántica do informante. Por consello de Damián Romai Cousido, prestamos especial atención ás descripciós particulares de hábitos ou comportamentos das aves que facía o noso informante. Unha idea moi oportuna).

Zarcetes: nome aplicado pra os mergullós pequenos, do xénero podiceps, sen especificar  "...si, estes amargullaban e andaban polo fondo buscando herbas."

Gaivotas.

Mascato: pra designar a Morus bassanus, coma en tantas outras localidades "...estes antes cazábanse”

Corva: así dixo que se chamaba por Ortigueira aos Phalacrocorax; coñecía as dúas especies, pero o nome era o mesmo pra ambas as dúas.

Estorninos.

Espátula: coñéceas dende neno e sempre lles chamaron así.

Cisnes: Cygnus sp., Informa que houbo anos, que chegaron a aparecer 6,7 e 8 ciños; di que era un reto ilos cazar e que cando cazaban un era unha festa.

(Entre medias conta que ás “nutrias” chamábanlles londras e que antes había moitas máis, que había cazadores especializados. Con cás ben adestrados que eran quen de nadar polo río e seguir o rastro nas ribeiras. Conta que cada pelexo tasábase nunhas 700 pts,  que eran moitos cartos e que se ían vender á Feira de San Claudio, onde había compradores especializados)

Pato real: Anas plathirrynchos, conta que antes había miles deles entre Cuiña e San Adrián e que ao voar mesmo facían nubes que case tapaban os ceos, que era unha verdadeira marabilla… “había 10.000 ou máis.” 

(No medio da conversa, Vicente conta que no fondo da ría había moitísimos cornechos, -moluscos gasterópodos dos xéneros nassarius e nucellas, probablemente- que andaban entre as xebras. En Cedeira chamámoslles corniños)

Galiña negra: nome para Fulica atra"...si,si, esta da mancha branca na frente”

Pega do mar e tamén  ostreiras:  Ostralegus ostralegus "...ah, si estas son as pegas do mar, si, si, había moitas, tamén lle chamábamos ostreiras por que comían nas ostras"

Chorlito: nome xenérico co que coñece as limícolas pequenas; non era capaz de diferenciar entre especies, todas eran… chorlitos.

Avefría: Vanellus vanellus.

Bailón: Actitis hypoleucos.

Mazarico de maio: ...chamábamos así a este tipo de mazarico  que aparecía por maio, explica diante das imaxes das limosas.

Becada e becacina, para as scolopax. Conta que según os cazadores, el no pode confirmar, as becadas non teñen estómago nen intestinos, que é todo un tubo continuo do peteiro ao ano.

Calandria: nome que lle aplicaban á laberca, Alauda arvensis, coñece e describe perfectamente o ritual de canto do macho e o seu costume de zouparse en caída vertical…”antes había moitas por Morouzos”

Buxato: é o único nome de rapina que coñece, e di que sempre ande vixiando dende o alto dalgún poste ou árbol…parece o Buteo buteo.

Perdiz: Alectoris rufa, describe unha trampa para atrapar perdices chamada trapela que consiste nunha caixa que se enterraba no chan, cubriase lixeiramente de terra e encima poñíase grao de trigo ou maínzo. Estaba provista cun sistema de abre-pecha por bisagras e muelles que funcionaba ao pisalo a perdiz. A súa dona que está presente, natural de Bares, é quen describe este sistema de caza, coma propio da súa localidade natal e conta este dito que se dicía por Bares: “Tres páxaros hai que cruzan o mar: o cuco, a rula e o paspallás”

Lavandeira: aplicado a todas as motacillas, xa grises,  xa marelas.

Araos: Uria aalgae…di que pola ría non se vén que aparecen petroleados polas praias.

Pombo: describe perfectamente ao Columbus e recoñéceo nada máis velo; di que os machos e as parellas formadas son moi territorias e que rifan moito polo espazo.

Pomba de parque: chámalle así a rula turca, Streptopelia decaocto, dicindo que só a mira polos parques e que antigamente non a había.

Rula: nome que lle aplica á rula do país, Streptopelia turtur.

Cuco: Cuculus canorus…din que hai catro ou cinco anos que non o escoitan, cando antes era un visitante puntual.

Mouchos e curuxas…coñece ben á curuxa, da que conta que cando neno unha fixo o niño nunha arribada (o que en Cedeira chamamos rebordela: bordo  dun camino case vertical) que estaba recuberta de hedras e colleulle un ovo e a un membro da parella. Non distingue entre tipos de mouchos.

Bubilla: así chama á bubela, Upupa epops, e di que se ven moi poucas.

Martin Pescador: Alcedo attis.

Pega das fragas: Garrulus glandarius, a dona conta esta cantiga de Bares: “Unha pega reboldá, puxo un ovo e reboldou, puxo dous e reboldou puxo tres e reboldou, puxo catro e reboldou…” e así seguía sen saber ela se tiña un final diferente. A señora chámalle pega reboldá, Vicente tamén, pro di que o nome máis usado era pega das fragas.

Pega: Pica pica. Manifestan animadversión indisimulada por ela, da que din é moi desavogosa, e arroubona, arroubando os paxariños doutros paxaros "...pro antes de teren pluma, para poder  comelos mellor”. A dona conta que en Bares era ave agoireira e que se se poñía no altesor da igrexa (pináculo co que rematan os cumes dos tellados) asegún onde apuntase o rabo anunciaba unha prósima morte: se o rabo apuntaba ao Porto, no Porto, se apuntaba á Vila, na Vila. Vicente dí que tamén en Ortigueira había esta crenza e que medio en serio medio de coña sempre se preguntaba: Para onde ten a pega o rabo? A dona tamén contou que en Bares crían que "...se a pega canta, trae boa sorte, pro que si berra parecendo chorar trae moi mala sorte".

Corvo pequeno e Corvo grande…describe perfectamente a cada unha das especies máis comúns de Corvus.

Peto:  Chama así ao peto verdeal, Picus viridis, e di que ten un ovo moi bonito, describe a perfección o seu costume de manterse de formigas. “Eralle moi fácil, antes había formigueiros enormes, de formigas roxas e moi grandes” Non coñece aos branco e negro.

Golondrina: non diferencia entre especies…conta que  "...decíase por Ortigueira que se marchaban a canda os barcos pineiros (transportaban  puntais de madeira de piñeiro) porque se guiaban por eles para atopar as rutas que os levasen de volta ás súas terras".

Vencellos, recoñece nas láminas ao Apus apus.

Picas: a todas as especies do xénero anthus. Tampouco diferencia entre elas.

Carrizo: Troglodites troglodites.

Paporrubo, por Bares e paporroibo por Ortigueira, ao Erithacus rubecola.

Páxara moura: chama así á cincenta ou raborrubio, Phoenicurus ochorus.

Merlo blanco: chama así ao tordo común, Turdus philomelos, do que describe con admiración pola súa beleza, o seu canto dende a puga máis outa das árbores.

Páxaro rato: chama así ao xénero certhia, os gabeadores, pois di que subían polas árbores como se fosen ratos. Que para pillar o niño dun houbo de caer ao chan, pois tiñaio feito na estrema dunha  póla moi delgada.

Chaschás, Saxicola torquata, tenlle certa admiración e aleda a faciana falando del. Conta que nunca lle soubo onde gardaba o niño.

Pichinchel: é o nome que lle dá ao Parus major.

Gorriós.

Chincharra: así chama ao pimpín, Fringilla coelebs, dando un aceno de entonación leda e entusiasta na voz, correspondente á admiración que lle produce o particular e fermoso colorido do macho en traxe de voda.

Pardillo. Carduelis cannabina.

Jilguero. Carduelis carduelis.

Verderolo. Carduelis chloris.

Sirí. Serinus serinus.

Escribano, Emberiza sp., non diferencia entre especies, pro coñece moi ben os ovos do xénero que sempre lle chamaron a atención pola fermosura do seu particular esgrafiado, que parece feito á mao.

Agradezo de todo corazón á familia Orjales, máis aínda cá súa valiosa testemuña, a súa liberalidade xenerosa ao me acoller na súa casa e  poñer á miña disposición o seu tempo sen tasa.

E aínda da súa conversa grata e hospitalaria, ao tempo que algunha tradición vencellada co tema que xa vai rexistrada na entrada, tirei  as seguintes expresiós das que quero deixar constancia: Non me tripes, vella fórmula galega cada día máis en desuso, pro aínda viva en Bares, pra o feito de alguén che poñer o seu pé cima do teu, equivalente, xa que logo a non me pises. Chaman tamén por Bares patumeiro, a aquel tarreo moi enlamado e ao mellor con moita mougada. E finalmente faio, sería o equivalente ortegano ao faiado doutrures. 

Vai rexistrada ao principiar o texto e falando dos zarcetes, a voz amargullar, pra se referir a acción de nadar por baixo da flor das augas. A Academia Galega propón coma voz correcta mergullar, sen ofrecer outras posibilidades, pro saibase que popularmente amargullar ten unha amplísima distribución polo territorio galego falante, dende a fala de A Somoza no Bierzo ate o Miñaño en Ortigueira.

E fica a cousa no punto. 

Ogallá, a exemplo do señor Vicente Orjales, haiba quen queira achegarnos máis nomes tradicionais empregados na bisbarra pra denominar a calquera especie natural, botánica ou faunística, de terra, de mar ou de aire. Se alguén coñece a alguén que na súa infancia lonxana fose afeccionado á paxarería e sabe da súa boa disposición pra rexistrar en negro sobre branco as pisadas das súas lembranzas, que saiba asemesmo da miña disposición agradecida pra tomar nota polo miúdo da súa memoria no lugar e hora que se me ordene.

Moita obriga me queda con vós, miñas e meus, por seguirdes aínda aí. 

Non perder as mañas.

A mandare.

VIDEOSMINIMOSDONOROESTE  TV

Avetardo cativo na Veiga de Pumar.

Nota marxinal: ao lado dos inevitables castelanismos que teñen mechada a lingua de formas alleas, hai algús termos que a min estimúlanme unha particular ledicia por non os ter escoitado ate o de agora: zarcetes, páxara moura, pichinchel, mazarico de maio, chincharra, pega do mar ou ostreiras e o simpático páxaro rato aplicado ao xénero certhia, os gabeadores ou agancheadores. 

Servidor suliñaría que o topónimo Miñaño, precisamente onde vive Vicente e a súa familia, con moitas probabilidades proveña do nome dalgunha rapina, con máis posibilidades do xénero Milvus, dígase un miñato. Esta opinión é partillada por Alvaro Porto Dapena, lingüista, cadeirádego da Unversidade da Coruña, especialista en toponimia da bisbarra, o que me foi comunicado en amable e xentil conversación, coma todas as que afortunada e abondosamente mantemos.

Memoria das testeiras.

Agradaríame cumprir con esta entrada o anceio dun seguidor recente do bló que me suxiriu a posibilidade de meter nun caixón do alzadeiro a memoria visual das láminas que foron servindo de decoración á testeira do bló, para poder darlles un ollo cando se quixer.

Ao mellor ten razón e non é tempo ocioso o que se invirta en rexuntalas todas.

Procederei a lembralas na mesma orde temporal na que foron editadas e cando sexa o caso da publicación dunha nova imaxe, engadirase ao remate desta mesma entrada para ir metendo así nun único caixón todas as láminas que fun editando; que non son todas as que vou facendo.

Luz defusa na Candieira é o nome co que dei en cristianar a esta ilustración. Pretende tanto describir directamente á mesma imaxe, canto xogar coas verbas nunha lembranza garimosa da estimada amiga que vive no faro da Punta Candieira, que está fotografada ensamblando dúas imaxes tomadas dende as abas toxeiras que nos van levando ate as Alcaiás da Ribeira Chá.  Inverno do 2009

Xentiña no Puntal. Arrexunta no esteiro do Río das Mestas, da Ría de Cedeira, a unha ampla representación da fauna e flora do noroeste do Noroeste. Estando dabondo comentada na entrada titulada Aí ven a primaveira de Marzal do 2009 escusaráseme que diga nengunha palabra máis. Obrigado. Primaveira do 2009.

Mapoulas e volainiñas é o tiduo que imaxinei para denominar a este delirio de vrao, do 2009,  aproveitando unha inusual e fervente floración de mapoulas no Areal de Morouzos rexistrada días antes de seren abatidas pola treba dos celtorros  aligados á maquinaria municipal de sega e desbroce. A verba volainiña é unha outra das moitas  que o galego manexa pra chamar as bolboretas. Haberá que darlles entrada. Vrao do 2009.

Na fraga dos Casás así alcumo a esta sinxela e ao mellor por iso máis fermosa ilustración. Efectivamente a paisaxe boscosa é a da fraga dos Casás en Cerdido, unha fraga preciosísima e esquecida que se gardou nas ribeiras do Río Mera ao seu paso polo concello de Cerdido. As fragas do Río Mera, eses eidos da bremanza, merecen a encarecida defensa de todos nós. Seguen tumbando nelas: sen misericordia. Outono do 2009.



Neves na Capelada, titularemos sen máis aquel esta ilustración na que coma en todas as outras o diacronismo é un recurso evidente e discutible. Efectivamente os froitos peruchos, Crataegus monogina, son do puro vrao a cando a floración das uces. Os crocos, a flor que enmarca ao merlo, son do outono. Os acivros e demáis xente poden verse no inverno sen maior problema. Os golpes están fotografados na mesma nevarada, no mirador dos Carrís. Cada un no seu sitio naturalmente: axuntar axunteinos eu; pra mellor miraren pra nós.  Inverno do 2010.

Plaias de Loiba, é o título, e son as paisaxes, da ilustración que serviu de cabeceira durante a primaveira do 2010. Como sexa o caso que vai tamén detallada polo miúdo na entrada Retallos dun santo, de marzal dese mesmo ano, aproveito para calar e non dicir nada máis. Primaveira do 2010.

Xestas e abelurias dei en chamar a este santo que mete algunhas xentes máis. Hipéricos e gradiolos e entre elas  un feixe de bolboretiñas dentre as que as lindas meniñas azuis, Polyonmatus icarus, sobrancean chufonas. No curruncho inferior esquerdo, loce a súa farda un rechamante escarabello, unha Leptura rubra. A foto primeira vai feita en San Xiao dos Osos, parroquia de Labacengos, ao pé da estrada que vai As Somozas. Na Galizia, xa se dixo, cada ribazo un xardín, cada sebe un edén. Vrao do 2010.

Oferenda: así chamei   a esta imaxe na que unha hostia de gota de auga, sostida nos estames dun cáliz de croco da Capelada, ofrécese como redención da vida. A auga en espello dun cadoiro do Rego do Forte encadra o fondo coma un  chafaríz que se zoupa ao mundo. Un merlo rieiro, unha cincenta, un peixeiro e un liñaceiro, andan por aí. Na marxe esquerda gabea, facendo helicoides, unha orquídea: unha  Spirantes spiralis. Outono 2010.

Felepas da Faladoira. Velaí o fondo de neve azul da Serra da Faladoira. No centro, enseñoreando, unha seixebra, Teucrium scorodonium, ergue con fachenda a sús apostura barroca. Algunha orquídea, algunha ca outra boca de can, Anthyrrinum m. Linkianum, pólas de acivro cos seus xardós, corzos, un gaio e un pimpín, bolboretas a feito, bandadas de chorlito por ceo e terra e Corvux corax cantos queiras. Inverno do 2010.

Arredor do Rodo. O poderoso arnao e o rechamante azul do lagarto das silveiras, compiten coa beleza floral  dos lirios, os pancracios e os nartecios. Algunha ca outra bichería anda tamén a redonda do Rodo, sinaladamente a barbantesa, e unhas cantas libeliñas, amén dos paxariños e das pampurriñas, sempre delicadas e lizgairas. Primaveira do 2010.

Estralotes do Mandeo. A imaxe de fondo -o bosque de ribeira do Mandeo e os varais das abelurias- acolle a variedade biolóxica habitual  que soe acudir as sesiós fotográficas que convocamos, coa presenza novedosa da enorme flor da herba xiganta. Os froitos do estripeiro, perucheiro decímoslle en Cederia,  son, claro está postizos, coma todo o que non sexa fraga e varal de estralote, que son a foto orixinal. Vrao do 2010.

Outono na Ribeira, a carballeira nova que medra polas abas dos montes que pechan as ribeiras do encoro do Eume vai  ser a protagonista desta lámina, cun acompañamento de cogumelos, algunha bolboreta, un croco, o froito vermellón dunha garnicela, Lonicera peryclimenum, e algunha ca outra xente de pluma e froixel, entre as que sobrancea o ollo atento dunha perdiz. Outono do 2010.

Felepada capelada. No encadre nevarado da paisaxe ollada dende o Penedo Escuro mirando a suroeste, señorea unha bolboreta pedresa, adubiada por unha decoración floral de perucheiros (crataegus) froitados e pólas de Woodwardia radicans, cunha raiolada de luces made in Corel. Abondosa floración primaveiral de hipéricos, pancracios, lirios azuis e a presenza principal do Gladiolus iliricus dando calor de rosas. As perdices mandan entre a paxarada. Inverno do 2011.

Xentiña no Cadro. A paisaxe é a que se mira dende a parte dabaixo do cantil da Herbeira se camiñamos entre os arrumbos do petoural que nos vai levando ate a Punta do Cadro, esa patria na que tantas veces deixamos xear o paso do tempo. Deilles unha presenza especial aos bichiños nosos de cada día: barbantesas, carricanta e rinochoris, entre unha abundancia de escarabellos e besouros. De todos eles o Platicerus spinifer do curruncho inferior esquerdo é a xoia entomolóxica desta lámina. Como pasei unha tempada  adicada con paixón ao doce fare niente esta imaxe aproveitouse  na  Primaveira e Vrao do 2011.




Agallopando capeladas. Velaí a manda de cabalos recollida pra a rapa do ano 2009 na Serra da Capelada. Un castiñeiro ben froitado e os clásicos peruchos do crataegus son o marco fundamental desta imaxe que se acompaña da xentiña habitual que visita o noroeste do Noroeste: raposos, gaios, crocos, bolboretas, paxariños, algún ca outro hipérico e un reborde de uces da Capelada. Outono do 2011.

Arredor do Penedo Escuro.  Unha pequena representación da fabulosa variedade de cogumelos da Serra da Capelada axuntáronse nesta imaxe a canda as pálidas campaíñas, os vermellós varais dun Litrum salicarium, algún croco ca outro, un corzo, un garañón, dúas raposas e unha bandada de pimpíns. Un licénido azul é a única presenza de bolboretas. Unha alfaia da braña déixase ver paseando o capelo aberto da lepiota. Quedou discreta de máis unha Orobanche foetida. Inverno do 2013.

E así vai indo a cousa. Se chegamos a novas testeiras, iranse engadindo nesta mesma entrada. Polo de agora fiquen estas  láminas que dende o primeiro inverno do 2008 ata o de agora,  e case ao ritmo dun por trimestre dan a benvida aos lectores deste bló, aos que nunca saberei agradecer como merecen a fidelidade na lectura ou no simple ollar  ao noroeste do Noroeste.

A mandare.

Nota marxinal: 

Este bló cumpre hoxe, 20 de decembro do 2012, catro anos.

Mil gracias mil, miñas donas, meus señores por soportar esta andaina bital. Non dubide ninguén que sen o voso estar, este bló non podería ser. 

Na hora 17 láminas, 75 videomímimos, 178 artigos, 828 comentarios e 3260 fotos  e algo máis de 60000 visitas van conformando a substancia que pode dar sentido ao obxetivo de dar a coñecer  a  extraordinaria riqueza en biodiversidade que atesoura o noroeste do Noroeste. Só se pode querer aquilo que se coñece. Só se defende o que se quere.

Pra un bló que non fala de fútbol, nen de política, nen de sexo, nen de  rexoubeos,  que se edita nun perdido curruncho do mundo   e  pra máis, vai  escrito con  amor radical nunha lingua minoritaria, maltratada polos poderosos e abandoada dos seus, 15000 lecturas anuais son pra este servidor de todos vostedes un motivo de arruallo e unha sospeita de espranza.

Apertiñas, totus meus.

Moita saúde e sorte.

Nota submarxinal: efectivamente os lectores deste bló xa se decatarían de que esta entrada, (en rigor re-entrada) é unha ampliación da que se publicou en xullo do 2010, a que se lle engadiron as novas láminas que dende aquela se publicaron. Dalas de novo á luz o día do carto cabodano pareceume unha  sinxela idea,  e ao mellor non inoportuna, pra celebrare tan humilde fausto.  Obrigado.

Xente nos xardós.

Mirando dende a fiestra da túa casa, podes chegar ás máis lonxanas estrelas. Este versos, de tradución libérrima,  conformadores da sustancia do décimo poema do Libro do Tao e reveladores coa velocidade da lús da verdade do poder  da quietude, viñeron o meu maxín dende as lonxanas illas da xuventude estoutro día de escuro inverno, pra suxerirme me acodase a ventá da casa, argallase un buguío con coxíns, cortinas e almofadas, e dende a mentireira sombra do interior da chambra, aproveitando un único e adecuado oco que pra os meus fins fixera entre tanto aparataxe defensivo, espreitase os acivros do meu pequeno tarreo, coa firme seguridade de que entre as súas pólas ben froitadas atoparíame  cun mundo de salvaxes exotismos cotiáns. 

O mal tempo, auga, vento, frío e escuridades  do inverno inspiraron outro tanto, ou máis, ca os versos do Libro do Tao a miña firme resolución de facer observación naturalista salvaxe dende o cuberto, ao quentiño, amolecidamente repousado entre almadraques e almofadas e  sen ter que moverme do marco da fiestra da miña casa: un ollo nos acivros, o outro nun cafeíño.

O rosario de santos que vai xa, quere dar a entender a importancia que pra a mantenza invernal da xente de pluma e froixel teñen os xardós dos acivros.

Agora que os xardíns das segundas residencias andan a conformar unha das implantacións de multidiversidade de especies botánicas exóticas máis aceleradas e importantes da Historia Natural de Galicia, de cuias consecuencias  temos que andar xa precavidos pra poder empezar a definir, os propietarios destes novos espazos botánicos poden axudar grandemente á sobrevivencia de especies habituais tan só prantando nos seus xardinciños da fin de semá, dous ou tres pés, se media ducia mellor, de froitadores acibros, de saborosos capudres ou de farturentos estripeiros. 

Será cuestión de gustos, pro eu non vexo máis fermosa unha buganvilla ben floreada ca un xardón rebentando, un capudre callado ou unha xesta chovendo agaceiros de ouro.

Será cuestión de gustos.

Aí quedamos.

E desexando de todo corazón que as datas de festa que están a caernos, ía escribir esmagarnos, resulten o máis livianas posibles pra vós e toda a vosa xente, e sen saber de   mellores palabras pra poder expresarvos o meu agradecemento, que pedir que desfrutedes  da vida longamente con moita saúde e sorte, mándome calar.

Apertiñas, xente.

A mandare.

VIDEOSMÍNIMOSDONOROESTE TV

Tordo e papuxa nun acibro.

...así é que, ben se entende, en sete días quedaran as pólas dos xardós case baleiras; velaí...