Frei Martiño, ese noso padriño.

   

( O texto que ha de vir é tan só un brevísimo extracto dun máis extenso traballo ao redor dos aspectos naturalistas da obra de Martín Sarmiento: e moi en concreto do  descoñecido rol primordial que desenvolveu como introdutor do cultivo do amorodo en España que se entrefebra cunha biografía tal vez sorprendente do careixón, Fragaria vesca chamado.Texto que efectivamente está inédito e sen editor á vista. As miúdas xentes do meu pequeno mundo que tanto conviven a diario con Frei Martiño poucas veces coma nesta ocasión se sentiron tan felices de acompañalo. De veras)

    

    Se de certo o labor lingüístico, literario, bibliófilo e pedagóxico  de Sarmiento están estudados e editados, sen agotalos nen moito menos, non pasa o mesmo coa análise e difusión dos seus traballos estrictos de Historia Natural. Territorios estes cuasi virxinais nos que o estudo das aportacións e informacións que nos legou Martín Sarmiento conservan abondosos territorios abertos por explorar, ofrecendo, a quen quixera penetralos, amplos espazos de averiguación e investigación. Abofé.(1)

    Miguel Colmeiro y Penido, compostelán, director do Real Xardín Botánico dende 1857 a 1900,  apuntou a importancia primordial de Sarmiento como o grande valedor dos estudos de Historia Natural: “Sarmiento fue  seguramente en su tiempo el español que manifestó mayor entusiasmo por la Historia natural y deseaba que se estableciesen enseñanzas de una ciencia sobre cuya importancia tenía la más alta estima. Para él era la Historia Natural fundamento de todas las ciencias humanas… La mayor parte de los escritos de Sarmiento permanecen inéditos y entre ellos los relativos a las plantas”. (2)

    E a día de hoxe os escritos naturalistas seguen a permanecer inéditos ou case inéditos. Das moitas monografías disertativas que Martín Sarmiento adicou a mixtos naturais concretos, sorprendentemente hai moi poucas editadas. O profesor berciano canario José Santos Puerto editou a Disertación sobre el animal Zebra nacido, criado, conocido y cazado antiguamente en España en donde ya no se encuentra; José Luis Pensado, De los atunes y sus transmigraciones y sobre el modo de aliviar la miseria de los pueblos; e o pequeno texto, que ademais é fundamentalmente lexicográfico de “Mostajo en castellano, en León Asturias y Bierzo mostayo, en Liébana mostazo” (3) e Antolín López Peláez, en 1892, e precedido “de un ligero estudio” publica Discurso sobre la singularísima Piedra Negra de la Ara de Lugo. (4) En 1860, Antonio de la Iglesia publicará por fascículos, dentro de Galicia revista universal de este reino, a Historia Natural de Galicia ou Sobre los vegetales kali, sosa y barrilla.

    Pero non hai moito máis. (5)

Podería verse neste abeirar da análise e edición crítica da obra naturalista de Martín Sarmiento a persistencia da miopía tradicional pra todos os asuntos das ciencias naturais; e aínda poderíamos desconfiar de que hoxendía como en vida do sabio, seus afáns naturalistas sigan a sospeitarse coma a divagancia ociosa dun frade estrafalario. O feito incuestionable que a magna digresión De Historia Natural y todo tipo de erudición, obra sen par en toda a literatura europea, siga arestora pendente de edición completa, non parece desdecir o meu xuízo, por máis que nesa Obra de 660 pliegos haiba máis páxinas de todo tipo de erudición ca de Historia Natural. 

    Próbase tamén esta marxinalidade (6) e ao tempo ofrece unha explicación da mesma o feito de seren relixiosos, lingüistas, e pedagogos, xente de letras case exclusivamente,  os editores  e analistas críticos da súa obra. Pódese entender que a mesta códea de etimoloxía e cultura bibliográfica que enchoupa todas as disertacións de Martín Sarmiento, agrade máis a un ser letrado ca un físico natural, se non o espanta; pero inxertada tras da erudición libresca hai sempre unha arca de noticias naturalistas que esixen, pra un entendemento cabal, a súa lectura por ollos doctorados, si en ornitoloxía, si en botánica, si en zooloxía mariña; quer dicirse en ser xente de ciencias.(7)

  A disertación sobre o Páxaro Flamenco, onde se expresan ambute de reflexións sobor das migracións das especies; os amplos comentarios sobre o varamento de 213 candorcas en Zumaia, que de ser lidos en hora teríannos aforrado ese divagar por paranoias otánicas de sónares electrónicos; os esclarecementos arredor do rinoceronte e o unicornio; do mono papión e o timo do home sátiro; as interesantes noticias do loberno, lubicán, lobo rabaz ou cerval que permiten conxeturar sobre a existencia de Lynx lynx na Galicia do Século XVIII; a longuísima sobre a seixebra, a trunfante sobre a carqueixa, ou a listaxe de especies foráneas introducidas en España, primordial en estudos de aloctonía vexetal….e tantas outras, son un territorio inexplorado, pleno de sabedoría e coñecementos de vangarda no seu tempo (si, tamén de inxenuas ideas, de utopías imposibles, de imaxinacións divagantes, de comprensibles erros…) que está agardando polas achegas analíticas e críticas dunha nova anada de xentes de ciencias que sitúen o labor naturalista, divulgador e conservador de Martín Sarmiento no xusto aprezo que merece este devanceiro de modernidades. (8)

 

    “Falta carbón y leña porque se corta y no se planta. Faltan carnes, porque por ser más regaladas las crías, se comen y se apuran. Falta el pasto, porque faltando la leña en tantas cosas se arrancan para la lumbre hasta las mismas raíces de todo combustible. Faltan los pescados en el mar porque se desprecian las leyes de la veda, que se pusieron justamente en favor de la cría. Faltan en los ríos porque con la cal, coca, torvisco y con otros inicuos medios de pescar, se pesca todo de un golpe. Faltan en los ríos los pescados que a ellos debían transmigrar desde el mar, transitando por alguna ría, porque a la avaricia humana se le tolera impunemente que pueda usar de todos los medios que impiden a ese género de pescados transmigrar según su instinto” (9)

Quen no seu tempo?

    En Galicia existe hoxendía unha magnífica xeración de científicos naturalistas que está a realizar un traballo xeneroso -máis altruista que cobrado-  silandeiro e rigoroso, á prol do coñecemento, da conservación e da supervivencia da biodiversidade de Galicia. Estas anadas novas de  sabios naturais están a facer realidade o petitorio histórico de Martín Sarmiento, trescentos anos van, de algún día existire no país unha man chea de aletófilos que camiñasen seus carreiros, congostras, ruelas e montes pra estudar en profundo e en extenso a historia natural de Galicia. Naturalistas que ademais de preparados científicamente están fornecidos de amor a Galicia e preocupados polo seu futuro natural. Seino ben. Trato con algúns, admiro a moitos e aprendo de todos.

Todos eles teñen en Martín Sarmiento un magnífico precursor, un labrador de serventías polas que hoxe camiñan senón azosamente, si con moitas menos rabuñadas das que os caritarían se Martín Sarmiento non desbrozara o espiñento silveirón da ideoloxía tradicional española, negacionista recurrente da validez e utilidade dos estudos de Historia Natural. Que inventen ellos! prolongou D. Miguel de Unamuno.

“En la inmensa Obra de Juan Bauhlno, no hay noticia de Galicia, si no por razón de un Colchico Gallego, que un Cónsul Inglés llevó a su País. He notado que muchos Mixtos, que en los libros se notan como raros, y producidos en paises remotos, son comunes en Galicia; y aun muchos de los vegetables Americanos nacen en caminos públicos al ayre descubierto, sin hypocaustos, ni hibernáculos. De los 30 vegetables curiosos, que se cultivan en Londres, y se estamparon en Norimberga, iluminados con sus nativos colores, que dió a luz M.Trew, y que poseo: el Martagon nace en los montes, el Pancracio en los arenales marítimos: la Blataria en los prados: el Lilio Narciso en las viñas de Galicia, en donde llaman Azucena de San Miguel; la Colocasia además de lo dicho, la Perslcaria, que Tournefort trajo de Tijflis; las Fresas que M. Frescier trajo de Chile; la Phytolaca; las Papas Americanas, las Camarinheiras de Amato Lusitano; el Cannacoro son muy comunes en Galicia y muy raras en otras partes”.(10)

    O naturalismo tén diante si a oportunidade, ía escribir a obligación, callada de orgullo propio, xustiza histórica e sentimento natural, de poder recoñecer en Martín Sarmiento un compañeiro adiantado, un devanceiro defensor dos estudos de campo de Historia Natural (el, que vivía nunha cela), un xenial espíritu fóra de serie no que encarnaría, mellor ca en ninguén, a honra de ser o padriño do naturalismo galego.

 

    

“…la falta de libros patrios, la falta de maestros, la falta de algunas cátedras, la falta de protección, la falta de caudales, y la sobra de los que censuran y se mofan de los que se dedican gratis á la Historia natural teniéndolos por poco menos que nuberos y nigrománticos, y con el menor desprecio por arbolarios, herbolarios, y alquimistas ó embusteros.” (11)

    

Padriño que non sería un santo celestial de mérito difuso, senón un freire vivo do Reino de Galicia, da boa vila, Pontevedra, un home laborioso a todas horas, infinito lector curioso, avogador de naturalismos, un sabio precursor de futuros silandeiro e humilde, que aprendía dos iletrados, da infancia, da ancianidá, que no seu tempo e sendo primeiro,  foi quen máis e mellor defendeu, que en España se instaurasen os estudos de ciencias naturais que hoxendía existen e nos que se formaron eses excelentes científicos naturalistas que traballan arreo a prol do coñecemento da historia natural, da defensa do seu medio físico e da conservación da súa viva diversidade. 

Frei Martiño, ese noso padriño.

 

    (Miña ben querida e moi escasa xente: rematou no punto esta oración gramatical prolongada que ao tempo que un laudo amoroso á figura sin par de Frei Martiño, tan descoñecida, quixera servir pra convidarvos ao faladoiro que o venres 25 de novembro, ás 7 da tardiña e nos espazos da Sociedade Galega de Historia  en Canido hei  dar, se todo vai ben, baixo o rótulo de Martín Sarmiento...o primeiro naturalista? Os breves asuntos que se anuncian nesta entrada han ser ampliados na medida das posibilidades que a minutaxe do parladoiro me conceda. Gratia plena. Sede bos que guapas xa sodes. A mandare.)

(1) Antolín López Peláez, “Los escritos de Sarmiento y el siglo de Feijoo” (1901)  (Páx 71-110)  adica o segundo capítulo do libro ao comentario das aportacións de Sarmiento á Historia Natural escribe: “Si quisiéramos ahora dar una idea detallada de la labor de Sarmiento como naturalista, tendríamos que alargar demasiado este capítulo: baste decir que además de los trabajos suyos que en él quedan citados, y de los que se refieren á física y matemáticas - la electricidad, huracanes y terremotos, la cuadratura del círculo, el problema sobre la longitud- escribió mucho sobre botánica é Historia natural en general y especialmente de Galicia y española, y dedicó sendos manuscritos a tratar singularmente del amianto, la malaquita, la fosforita , las pizarras dendrites, las pizarras con dibujos de arbolillos, plantas de Asturias, plantas de Toledo, vegetales exóticos, el azederach, el bangué, las agallas del roble, la corcova, la bardana, el carlo santo, el beleño, el laurel real, yerba del cabrón, árbol texa, el hiposcito, la grama olorosa, los hongos mucerones, la planta pata de buey, el mostajo, la manecilla, el árbol de la sangre de drago, el palo santo, orugas, pescados, cetáceos, atunes, ave del paraiso, palomas, pájaros picos, el burla pastores, el flamenco, el picatuerto, el palitoque, la cebra, el cíbolo, el cuervo, el rinoceronte, el miscornio, el lobo cerval, el papión y el perico ligero”. 

(2) Martín Sarmiento, considerado como naturalista y particularmente botánico. Miguel Colmeiro. Galicia Revista Universal de este Reino. Año III. Nº 10. 1862. Esta referencia é tan só un breve artigo de apenas dúas columnas, onde só se apunta moi pobremente a importancia de Sarmiento como naturalista. Só cita  o texto Discurso sobre la carqueija (sic) e refire vagamente ás outras produccións naturalistas de Sarmiento que Colmeiro coñecía polo listado editado polo Correo Literario de Europa pero das que parece descoñecer o seu contido. Ese brevísimo artigo, tan citado coma intrascendente, é só unha versión moi reducida da ficha correspondiente que o mesmo Colmeiro lle adicara a Sarmiento, catro anos antes, na súa obra La Botánica y los botánicos de la Península Hispano Lusitana. Madrid 1858. de cuia páxina 165 entresacamos a cita. Obra onde, amáis da biografía correspondente da páx 165, na súa páxina 590 refire puntualmente a grande maioría as obras escritas por Sarmiento referidas ao mundo natural.

(3) Escritos menores de Fr. Martín Sarmiento. José Luis Pensado. Cadernos de Estudos Galegos. XXXIII. 1982. 449-478. Dentro deste mesmo artigo vai incluída a lista de todos os libros de Historia Natural que posuía Sarmiento. A abrumadora presencia de obras de Carlos Linneo, o autor de lonxe con máis títulos, non casa nen medio ben coa tan publicitada adscrición de Martín Sarmiento, en exclusiva, ao método de Tournefort. Neste tema compre facer nova reflexión.

(5) Dentro das 193 referencias bibliográficas sobre a obra de Sarmiento, presentes na tese de Santos Puerto,(2002) só sete refiren, ben que algunas lateralmente, ao mundo da Historia Natural. O botánico Jesús Izco razoou sobre El proyecto de flora gallega; Francisco J. Fernández de Ana Magán e Mª Cristina Verde Figueiras trataron sobre A influencia do Padre Sarmiento na renovación da flora en Pontevedra; López Capont estudou Las ideas pesqueras del Padre Sarmiento; Xosé A. Fraga Vázquez analizou os Efectos en Galicia da renovación científica promovida por Sarmiento; a tese de Uxío Pérez Rodriguez Astronomía, matemática e o seu ensino na obra de Frei Martín Sarmiento,; a comunicación  El informe de Martín Sarmiento sobre las migraciones de los atunes en el estrecho de José Regueria Ramos ou os traballos das profesoras Rocío Ameneiros e Concepción Ourol, centradas no estudo da biblioteca científica do Padre Sarmiento. Estudos e investigacións todos eles que centran a ollada, máis nos seus aspectos matemáticos, ou astronómincos ca nos estrictamente da análese naturalista. E asimesmo, El P. Sarmiento, precursor de la Misión Biológica de Galicia, de Xosé Filgueira Valverde, La manzana camoesa y la pera urraca según el P. Sarmiento de Pablo Pérez Constanti e Feijoo e Sarmiento encol da baleia, de Henrique Chao Espina. E que se me dispense se queda, que quedará, algún traballo por referenciar, e ogallá sexa este, que non o  será, o menor dos defectos destas entrada.

(6) E tampouco parece desdicir esa marxinalidade o feito claramente comprobable de que no encomiable Proxecto Sarmiento patrocinado polo Consello da Cultura Galega dende o ano 2002, existindo seccións particularizadas de Patrimono Histórico, Antropoloxía, e Lingua, non exista nengunha adicada a Historia Natural, nen tan siquiera citada dentro da sección múltiple adicada a Ciencia, Técnica e Sociedade.

(7) Excepcional e exemplar  é o labor de María Álvarez Lires, Doctora en Química e profesora na Universidade de Vigo, quen nas últimas décadas publicou numerosos e esclarecedores traballos encol da relación de Sarmiento coas ciencias físicas, e moi particularmente coas Matemáticas, a Historia Natural e particularmente a Botánica. Alén do atrás referenciado da doctora Álvarez Lires coñecemos, aínda que non poidemos manexar todos: “A ciencia newtoniana na obra de frei Martín Sarmiento: unha interpretación orixinal” en Catálogo da exposición conmemorativa do Día das Letras Galegas. Diputación e Museo de Pontevedra. “Una figura preclara de la ciencia en España en el siglo XVIII: Fray Martín Sarmiento” en Collection de Travaux. International Academy os Science. A ciencia no século XVIII: Fr. Martín Sarmiento unha figura paradigmática, Universidade de Vigo (2002) e O papel das matemáticas na obra de Fr. Martín Sarmiento, Fray Martín Sarmiento y la Educación científica con Uxío Pérez e J. Lillo Bevía; e asimesmo, Las reflexiones de Fray Martín Sarmiento sobre la cuadratura del círculo; ”Unha excepción no discurso ilustrado da filosofía da ciencia sobre o xénero: Sarmiento(1695-1772)”, en Estudios de Historia das Ciencias e das Técnicas. Pontevedra (2001) “Sarmiento un científico da Segunda Ilustración” Universidade de Santiago de Compostela e asimesmo “As novas ciencias na obra de Frei Martín Sarmiento” dentro de Actas do Congreso sobre Frei Martín Sarmiento, Xunta de Galicia. Pontevedra 2002. Artigo este onde a doctora Álvarez Lires adica unhas páxinas a comentar os contidos botánicos da longuísima monografía (65 pregos aproximadamente 650 folios!!) Sobre a Seixebra.

(8 Que se é considerado referencia en Etnobotánica, con parecidos vimbios debe ser considerado un referente en Etnozooloxía, ou, xeneralizando, en Etnonaturalismo.

(9) Disertación sobre la decadencia de las almadrabas y la migración de los atunes. Fr. Martín Sarmiento. Lectura persoal do manuscrito          da Biblioteca Nacional de España accesible en rede na Biblioteca Digital Hispánica.

(10 “Carta sobre la Historia Natural escrita a un caballero rsidente en Londres” Martín Sarmiento en el Correo Literario de Europa. Henrique Monteagudo. Páx. 215. Compostela 2002.

(11) Los escritos de Sarmiento y el siglo de Feijoo. Antolín López Peláez . A Coruña. 1902. Texto extraído do Onomástico etimolóxico e Citado na Páx 97. Palabras de Frei Martiño que non son moi diferentes a estas outras que Bernardo ce Cienfuegos, o eximio botánico inédito deixou escritas no século XVII: “Está el conocimiento délas yervas tan desestimado, y abatido  que cierto que me corro muchas veces de decir que conozco alguna; porque me ha sucedido saber que en conversación como por burla, mofa, y escarnio algunos cultos, politicos, mirlados, filósofos de clausulas decoradas, bedijudos, pedantes, gramaticones meros, poetizantes; todos guedejas y petos, censores de libros, que no entienden, aunque los tienen en los estantes, como el librero, compuestos por ostentación y adorno, ó para venderlos y cambiarlos; quando se ofrece tratar de mí , ó nombrarme, aunque saben el nombre propio, por fisga, burla, y escarnio como tengo dicho, dicen, el herbolario”. Bernardo de Cienfuegos. Synopsis stirpium indigenarum Aragoniae. Ignacio Jordán de Asso y del Río. Massilia 1779.

PAZ  E  PALABRAS

FE DE SANTOS: As ilustracións antigas que acompañan este discorrer que ao mellor xa lestes non son, ben se entende, da miña autoría e van rebuscadas por entre  a arañeira dixital. A da cebra aparece na portada do estudo da familia Santos Puerto sobre a disertación de Frei Martiño que se comentou no texto. A fermosa ilustración do phenicóptero ou páxaro flamenco é da autoría de Ramón de la Sagra, coruñés eximio, e figura entre as varias da súa obra Aves de Cuba. A paisaxe na que se representan as almadrabas e as operacións industriais da captura do atún, non teño exacta lembranza de onde foi rebuscada, ao igual que o fermoso debuxo da adaba ou se queredes rinoceronte, do que sospeito poidera ser obra de Alberto Durero, pero constancia non teño nengunha. Sáibase e escúseseme, prego.

Sarmiento e os Cabalos Bergantiños. Verdegaia apoia o 9 de Marzo.

Emociona sentir como a alma se enchoupa con esta chuvieira, a gaceiros, de adhesións que os naturalistas galegos estamos a conquerir -e agradecer- e que dun xeito natural e espontáneo está alagando a faz da Galicia sen burocracias, firmas, DNIs, nen avais empapelados: un arrole de vontades civís libres, multiplicadas en rede, que van rebotando dunha en outra imparablemente, coma as moléculas de osíxeno que se impulsan as unhas ás outras pra formar a brisa que nos quentou á cariña.

Isto é Galicia!!!! 

Adhírense: Verdegaia, asociación ecoloxista; Nordés, Asociación de desenvolvemento das terras da Faladora; Son do Sor, Asociación Cultural; Xurxo Souto, artista, escritor, comunicador social; Rosana Rey, periodista; Pablo Bermúdez mestre, acordeonista; Félix Díaz Hermida, doctor en informática; Alba Yañez, mestra de EI; Ecoagroturismo Arqueixal, emprendimentos de respeto natural; Xosé Manuel Pita, mestre xubilado; Lois Pardo, xestor cultural; Xosé Arriví, psicólogo, María Rodriguez Santiago, TCAE no CHUS; esta crónica no blogue Bichos e demais familia; Xosé Antonio Leonardo, químico; Deli Labraña, enxeñeira técnica agrícola no centro de Mabegondo; ...  a túa ben sabemos que non tardará en chegar. Non hai présa.

(O texto que se dioloquer haberedes de ler escribiuse no ano 2020 pra ser editado na revista da Asociación da Rapa das Bestas de Sabucedo, antes da cruel e nefasta pandemia. Convidáranme os veciños a ofrecer un parladoiro sobre o Samain dentro dos actos do MUSA,  esa alquimia de magosto, muiñeiras e caliveras, que con todo o rigor galaico esixido orgaizan cada ano con ledicia, bo gusto, pouca burocracia e moito...pasa besta! entre follas caídas, carballos espidos e as friaxes de novembro que eles, dentro de muiños ben preservados, derrotan con filloas da pedra, a caloriña das lareiras e o alento dos fornos: que así e todo nunca chegan tan adentro como os da amistade dos seus corazóns. Terra de mestrías varias e abondosas, San Lourenzo de Sabucedo, deixou en nosoutros, non fun só, unha lembranza doce, garimosa e tenra que o tempo que pasa, e todo o quere diloer, non pode esvaecer por máis que o intenta. Sendo o caso que a rapadoira pandemia tallou as posibilidades de editar o artigo, dei agora na idea de recuperar o texto e a memoria de Sabucedo, pra honrar na lembranza a quentiña acollida da aldea de San Lourenzo e das súas xentes de Montes, amolar as intencións da maladía vírica -e mal que lle pese publicar o escrito- e de paso, vindicar  a grandeza dun seu veciño do vilar do lado, San Xoan de Cerdedo, o meu moi admirado Padre Sarmiento a quen xa dera en mentar no Musa aquel. Sáibase).

Cartaz de denuncia, que facemos noso, do proxecto de instalación de macroeólicos en Sabucedo no traxecto da Baixa das Bestas e  no Campo das Rosas por onde pacen as greas, que me fixo chegar o filósofo e bo amigo Manuel Cabada Castro, galego de Sabucedo cabal e sabio.

Sarmiento e os cabalos bergantiños

A atenta amabilidade dos veciños e veciñas de Sabucedo permitíume no último MUSA, onde tiven o privilexio de ofrecer unha palestra, entresacar dela uns minutiños de publicidade pra recomendar a lectura e o coñecemento da obra inxente, oceánica, de Frei Martín Sarmiento, quen -se as actas do Mosteiro de San Martín de Madrid non minten e como moi ben nos amosou no ano 2008 o profesor da Universidade de La Laguna José Santos Puerto, nado en Cacabelos do Bierzo- viña sendo natural de San Xoan de Cerdedo: pra logo, un case parroquián de San Lourenzo de Sabucedo. Un veciño. Honra e gloria de Montes. Por iso.

As liñas e verbas que han vir non pretenden ser outra cousa que unha documentación veraz, exemplar, dalgunha das razóns que me sostiñan ao recomendar o achegamento á obra extraordinaria, galeguista e moderna, do pontevedrés de Cerdedo Pedro Xosé García Balboa, Perucho, quen aos quince anos escollería, prá súa vida de freire, o nome de Martín Sarmiento.

Era moita e orixinal a preocupación de Frei Martín por todas as cousas da natureza. Xeografía, astronomía, botánica, agricultura e como non zooloxía, coexisten na súa obra, a carón das súas grandes aportacións en pedagoxía, lingüística ou historia, nunha amalgama coherente e extraordinaria que calla nun labor monumental sen par nen igual en toda a historia da literatura: a Obra de 660 pliegos, que el subtitula De Historia Natural y de todo género de erudición.

Non son poucos os parágrafos desta obra nos que Sarmiento trata dos cabalos bravos do monte que naquel tempo denominaban bergantiños, voz apelativa que coma tantas outras ao mellor conviña volver a pronunciar.

Pra valorarmos a antigüidade da raza, documéntanos Sarmiento a presenza entre os autores clásicos latinos destes cabalos bravos galegos, subliñando o aprezo e os eloxios das súas calidades montesías e ao tempo a mitoloxía marabillosa que, tal os neboeiros do uzal no que pacen, envolvía a súa orixe entre misterios.

Escúsenme se deixo de escribir pra poderen vostedes escoitar a propia voz de Martín Sarmiento:

“Gratio Falisco, poeta al cual citó Ovidio, escribió el poema latino Cynegeticum o De la Caza. Habla de los caballos y en el versículo 514 dice: Os cabalos galaicos poden  atravesar os Pirineos.(1) Aquí da noticia Gratio de los caballos gallegos que eran especiales para andar por tierras quebradas. De esto ya hay bastante escrito” (1580-1581) (2)

“De la raza, antigüedad, nobleza y velocidad suma de los caballos gallegos, o bergantiños, hay en Silio Itálico un largo pasaje que se debe leer todo desde el verso 312 del libro XVI. Volviendo Escipión a España después de destruida Cartago, dispuso que en España hubiese unos Juegos Públicos. Se redujeron a correr caballos, como en el Circo, con premio para el cochero que corriese más con ellos. Los caballos eran españoles y los más eran asturcones y gallegos. A todos puso Silio nombres. Dice que el primero que abrió la carrera era el caballo gallego Lampón. Véase el verso 333: Voa diante de todos e fuxe avanzando polo aire en rápida carreira o Galaico Lampon e exultante atravesa a nado inxente espazo,  deixando aos ventos ás súas costas;(3) De uno muy veloz se dice que bebe los vientos. Pero del caballo gallego Lampón pondera Silio que era tan veloz que dejaba atrás los vientos: Ventos post terga relinquit”. (1595)

Non debería extrañarnos, xa que logo, que se poidera crer que as bestas do monte eran empreñadas polo vento de vendabal:

    “La fábula de que las yeguas concebían del céfiro se fundó en la multitud y en la velocidad, según Justino: “Que tantas hai na Galllaecia e na Lusitania, e tan rápidas, que non sen razón se pensou que as concibira o vento; (4)(1582)

    “También trajeron para los dichos juegos caballitos de hacia el país de Tuy, y uno de ellos se llamaba, según Silio, Camphasus. Lo que hace al caso es que los gallegos creían que ese Camphaso era de la raza de aquellos caballos troyanos que Diomedes apresó a Eneas después de haberle vencido a las orillas del río famoso Simoenta”. (1596)

     “Cuando Diomedes vino a las costas de Galicia, traería consigo la raza de aquellos caballos troyanos que Diomedes tomó a Eneas, los cuales estimaría mucho por trofeo de tan señalada victoria… Es verdad que Silio dice que eso lo creían los gallegos, credebant, en señal de que el no lo creía. Ni yo tampoco. Pero… ¿quién dudará que el bergantiño, que es de la especie perfecta del caballo, no pueda contar con más abuelos que un hombre? La verdad es que los bergantiños se crían en los montes de Galicia de inmemorial y sin que se sepa su origen”. (1597)

E tanto que de inmemorial. Nós sabemos que moito antes de que coa palabra escrita se abrisen as portas da Historia, nos sucos das pedras galegas as xentes prehistóricas da cultura dos petroglifos, deixáronnos xa gravada, en libros de graíño, a testemuña das formas puras das bestas bravas do monte. 

    “…los antiguos hablan de otros caballos españoles. Estos eran los tieldones y los asturcones. Plinio dice:  Na mesma Hispania, unha raza galaica e astúrica. Desta raza de bestas nacen uns que posúen unha elegancia no agallopar. (5) Este modo de andar se llama tolitim, y tolutarios los caballos que andan así.”(1587)

Polo que podemos leer, debemos entender que a andadura das bestas bergantiñas, tiña unha cadencia propia, rítmica, unha andadura de seu. Andadura que Frei Martín comenta un algo máis:

    “Ese modo de andar era a compás. Hoy diríamos que los caballos gallegos caminaban a la prusiana. Así lo dijo Marcial: Este pequeno cabalo astur, que acompasadamente move as súas rápidas ancas, vén dun pobo rico en ouro” (6) (1588)

E o Sarmiento historiador desengana a quen pense que estes Astur Equus eran propiamente asturianos do Principado, como os entenderíamos hoxe, lembrándonos que eran de Asturica, Astorga, o terceiro convento galaecico da idade romana

    “Ni Astur ni Asturica suponen por lo que hoy llaman Principado de Asturias, sino por los astures augustanos del obispado de Astorga que entra en Galicia, pues solo allí en Val de Orres, estaban y están las minas de los pueblos auríferos”. (1588)

Referéncianos Frei Martín algunhas outras citas clásicas que dan testemuña dalgunhas outras características das bestas bergantiñas entre elas o seu pequeno tamaño:

    “Los asturcones primitivos eran caballitos pequeños. Minori formis, dice Plinio. Brevis, dice Marcial. Y Silio Itálico le llama Parvus sonipes… Así la raza de los verdaderos asturcones y tieldones se conserva en los caballitos gallegos que en Galicia llaman hoy bergantiños, porque hacia el país de Bergantiños se crían muchos. Unos nacen en montes y despoblados sin ver gente ni aún sus dueños, otros nacen y se crían en las casas de los particulares. Los montaraces son indómitos, no indomables, velocísimos, robustos y fuertes. Muy pequeños de cuerpo y que se sustentan de poco; sin haber probado jamás ni freno, ni herraduras, ni cebada” (1590)

Comenta asimesmo Frei Martín a permanencia e a existencia dos cabalos bergantiños na Alta Idade Media, nun parágrafo imperdible de grande valor histórico:

    “En el tomo V de la Crónica de Yepes (escritura1) que es una donación de San Rosendo a Celanova hay esto Rebaños de vacas e cinco mohinos célticos, quer dicir acémilas na nave rompida, quer dicir na Barrosa (7) Este texto es difícil. Diré lo que alcanzo. Célticos alude a los tieldones bergantiños, cuyo origen de la voz es céltico. En tiempos de Plinio aún había en Galicia la distinción entre los pueblos célticos y los pueblos romanos. El llamar san Rosendo célticos a los caballitos gallegos no lo inventó sinó que por tradición se conservaba este nombre. Y es cierto que aunque sea dudoso o falso que esos caballitos tenían el origen de Troya como Silio Itálico refiere - que los de la tierra de Tuy lo creían- a lo menos no se le podrá negar el origen céltico, mucho antes que los romanos”.(1969)

De sustancia e interés son os dous parágrafos que a seguir vou copiar íntegros por parecerme que ilustran con precisión vívida e grafismo detallado sobre diversos aspectos do comercio, negocios e vida cotián que a mediados do século XVIII, tempo de Frei Martín, se desenvolvían ao redor das bestas bergantiñas:

    “Los caballitos gallegos, o los bergantiños, tienen historia aparte. Su extracción para Castilla no es el menor ramo de comercio de Galicia. Salen a centenares y quedan a millares, los cuales, porque en Galicia hay poquísimo ganado borriqueño, sirven los bergantiños en su lugar para portear sardinas, sal, carbón, vino, etc. Por lo mismo de haber tan pocas burras –no siendo tales cuales para leche- no hay en Galicia los atravesados partos de los mohinos. El día de Santa Ana hay en Santiago una feria a la cual concurren infinitos bergantiños de venta y los más, indómitos y cerriles. Es increíble el bajísimo precio al cual se venden, pues aún las cabras se venden a mayor precio. Los valencianos y murcianos suelen sacar de cuatrocientos a quinientos caballitos, sabiendo el menosprecio de esos animales”. (1593)

  

  “Los valencianos y murcianos los aplican al arado, lo que no vi hacer en Galicia. Según el bárbaro precio que hoy tiene el ganado vacuno en Galicia, será muy útil que los pobres gallegos que no tienen ni aún un par de vacas, compren un par de bergantiños y que los pongan al arado y aún a los carritos, que son muy pequeños. Ayer estuve con uno que solicita traer de Galicia un par de bergantiños para ponerlos a una berlinita. Y ya un tahonero puso dos en un carrocín, en el cual pasea a su hijo por Madrid. Y si en Castilla se introduce la moda de pasear a los señoritos en carrocines tirados de dos o cuatro bergantiños de seguro se aumentará el comercio. La circunstancia de ser tan fuertes, tan vivarachas y tan ligeras y veloces promoverá la moda. En este caso, se podrán escoger, como en peras, dos muy iguales en edad, cuerpo, hermosura, brío, y color domándolas y adiestrándolas antes”. (1594)

Nunca foi Frei Martín un escritor ocioso ou van: ao contrario endereitaban o seu labor as posibilidades de melloramento das condicións de vida e comercio das xentes do seu tempo, se galegos e pontevedreses, máis aínda. Intelixencia moderna, erudito sabio e home sensible, moitas das súas previsións, consellos, proxectos ou degoiros -incapaces de ser entendidos por unha sociedade inquisitorial, trentina, ancorada en costumes revellidas- quedaron arrombados nos seus escritos, ou ben foron aplicados a posteriori por algúns outros persoeiros que bebendo nas súas fontes, levaron a canda eles a mesma fama que o Miño lle debe ás augas do Sil.

Fiquen aí as palabras de Frei Martín que necesitarían máis espazo do que podo invertir en expoñelas e comentalas. 

“Lo que convendrá hacer es mantener siempre sin mezcla la raza de los bergantiños montaraces y perficionar la raza de los bergantiños ya domesticados” (1597)

Frei Martín Sarmiento, natural de San Xoan de Cerdedo, en tantas cousas un adiantado ao seu tempo; en tantas outras, un adiantado ao noso.

Sempre en Sarmiento.

Rafael López Loureiro, en Cedeira a 19 de febreiro do 2020.

Notas

(1) Callaecus lustratur Equis scruposa Pyrene. Todas as  versións en galego dos textos latinos que aparecen nesta entrada han ser conversións persoais das  pertinentes traducións ao castelán que o eminente latinista Xosé Antonio López Silva realizou pra edición da Obra de 660 pliegos que editada polo Consello da Cultura e o CSIC correu a cargo de Henrique Monteagudo, mestre de sarmientistas.  Nestas notas ao pé reflíctese o texto latino correspondente.Sáibase.

(2) Os números entre parenteses refiren aos pertinentes parágrafos da Obra de 660 pliegos da edición de Henrique Monteagudo.

(3) “Evolat ante omnes, rápido que per aera cursu/ Callaicus Lampon fugit, atque ingentia tranat/ Exultans, spatia, et ventos post terga relinquit

(4) Qui tanti in Gallaecia, et Lusitania, ac tam pernices, visuntur, ut non inmérito vento ipso concepto videantur”

(5) In aedam Hispania, Callaica Gens, et Asturica: Equini generis (hi sunt quos thieldones vocamus, minori forma apellatos Asturcones) gignunt quibus non vulgaris in cursu gradus.

(6) Hic brevis ad números rapidos qui colligir aunque, venit ab Auri feris gentibus Astur Equus.

(7) Gregues vacarum et célticos V. Innemiles, id. est, zumalzisii, in nave fracta is. Est, in Barrosa.

Calquera ben entende, se entende ben, ca estes cabalos bergantiños son os mesmos cabalos capelados que rinchaban nas abas de Herbeira, os lourenzos de Sabucedo e terra de Montes, os bravos do Galiñeiro, os asturcóns de Astúrica, os barbantiños da Barbanza e tantos outros. Quen non se abraiou ao ler no texto de Martín Sarmiento “Lo que convendrá hacer es mantener siempre sin mezcla la raza de los bergantiños montaraces y perfeccionar la raza de los bergantiños ya domesticados” ? Canta clarividencia, canta previsión de futuro, canto talento despreciado. Doen todas e cada una das neuronas ao deslumbrársenos o entendemento coa fulxencia limpa e clara da intelixencia de Sarmiento. Agora que os cabalos bergantiños, capelados, lourenzos, asturcones e  máis, todos o mesmo, andan esmorecendo se non esvairon de vez, como non doerse ao saber que houbo un home, unha mente preclara, adiantada ao seu tempo, un xenio único nunha historia de imbéciles e escuros, un talento solitario entre conxuras de necios, un galeguista da cerna que nos advirtira do que había que facer pra que non pasara o que pasou. 

Noutro orde de saberes, queda aí un breve exemplo do estilo sarmientiño, callado de datos, de anécdotos, e fiel reflexo, asimesmo da importancia de Sarmiento como historiador: en tempos de cronicóns mentireiros, de falsas xenealoxías, de boato de palabrería oca, el clamaba pola búsqueda do dato, pola cita precisa que o confirmase, pola atención a vida diaria do pasado e a maneira de vivir, máis que os relatos interminables de heroicidades en guerras e batallas. Moderno e devanceiro sempre, afirmaba que sería imposible saber a Historia se non se sabía Xeografía e nela se incardinaban os sucesos do pasado. Xenio puro.

Non é o formato de bloguer o máis adecuado para comentar, nen tan siquiera grosso modo, as moitas suxerencias, ideas e informacións que o cadoiro de coñecementos de Frei Martiño, desperta na intelixencia. Pero cando menos subliñar esas valiosas informacións que nos legou sobre o comercio de cabalos bergantiños que van reflictidas neste pequeno texto e que se comprimen nesa elegante fórmula numérica: salen a centenares y quedan a millares. 

Polo de hoxe nada máis. Agradecer a vosa fidelidade ao blogue, e a adhesión que estades a amosar ao Dia do Naturalismo Galego e convidarvos, se non é moito pedir, que fagades arrolar a idea, cada quen coas súas posibilidades, pra ver de axuntar cada día unhas poucas máis de vontades a este proxecto civil e non burocratico de adhesión libre de xentes convencidas: linda cousa. 

Miña pouca e ben querida xente, sede bos que guapas xa sodes.

A mandare.

Paz  e  Palabras

¡¡¡¡ Contra os MACROeólicos, os MICROeólicos, e os MAReólicos: os URBANITAS -da cidade que sexa- que pedaleen en dinamos se queren seguir vivindo a lo loco a lo loco e que se gañen a súa enerxía coa suor da súa frente, pero que non nos APLASTEN á xente RURAL !!!!! 

(Pouca importancia ha de ter, pero debe saberse que as imaxes das bestas  son do ano de 2004 e fixéronse na Rapa das Bestas da Capelada. Pode que haiba quen recoñeza á súa besta. Non me extrañaría.)