Arceucha nos marmulos.

Silverio Cerradelo,  lingüista, veterinario, investigador, profesor universitario, (por certo, era compañeiro de labor na Universidade de Barcelona da recén acompañada filóloga cedeiresa Belín Labraña), está a desenvolver e crear un traballo formidable na axuda da estandarización e codificación precisa dunha lexicografía naturalista no idioma galego. Abaixo vai o achego ao seu traballo "Os nomes das aves en galego" trescentas páxinas, escríbese axiña escríbense non tan axiña, calladas dun coñecemento erudito da bibliografía referida aos étimos de aves. Impulsor definitivo e redactor asimesmo de "Nomes  galegos das bolboretas recomendados pola Chave", no que servidor tivo a honra de dar a lata, vai ofrecendo cemento e ladrillo,  mao de albanel e saber de arquitecto ao imprescindible traballo, se quixermos ter unha lingua moderna, de poder nomear en idioma galego as diversas especies dos máis importantes grupos biolóxicos. 

Tarefa nada fácil, inxente, en periódica revisión, na que todos os pasos e esforzos son sempre benvidos.

Estou convencido que o día que morran as palabras desaparecerán as especies.

Precisamente de Silverio Cerradelo aprendín que becada e becacina son dous castelanismos que non debían  incorporarse a lingua galega (1). Vaites, e eu que os escoitei toda a vida. Máis logo de rematar de ler as súas argumentaciós quedei convencido que becada e becacina, debedoras do catalá becacell e do francés bécassine, entran moi serodiamente na lingua galega por boca de cazadores, en pleno século XX. Becacina, eu teño memoria de escoitala xa nos anos 70, naturalmente a cazadores.

Lémbranos Silverio, que arcea, foi sempre o étimo máis extendido en galego pra denominar a Scolopax rusticola, detallando cea, galiñola, pitarola, pita das poulas e torda, coma outros étimos máis locais, e que pra chamar a Gallinago gallinago, Gallinago media e Lemnocryptes minimus, na cultura popular difíciles de diferenciar, manexáronse estoutros: narcexa, arceucha, arceolo, arciocho, agacho, agacha, aguaneta, agoneta, brañenta, cabra do aire, cabra louca, paxaro cabra e paxaro berrón. 

Arcea, sen modificación dende o galego medieval, confirmado polas escritas do inmenso Frei Martín Sarmiento e os dicionarios posteriores, é o étimo común galego de sempre aplicado a Scolopax rusticola, a mal falada becada, que a parte dos étimos xa devantes citados houbo de ser alcumada tamén, asegún onde e cando, de pita cega e galiña cega: debemos de pensar que por poseer o sangue frío e valeroso, ou a fría intelixencia, de non descubrirse botándose a voar se non a has de pisar. 



Pra as  outras especies, G. gallinago, G. media e L. minimus, a cuestión da estandarización dun étimo non é tema pechado. A lexicografía histórica como apreciamos arriba ofrece unha ampla variedade de posibilidades. Silverio Cerradelo logo dun razoamento imaxinativo propón elexir narcexa, por ir preñado, argumenta, do termo arcea, coa que se amita; do diminuinte exa, xa que gallinago parece unha scolopax cativa; e  da posibilidade de levar incrustado o prerromano nara, auga, en concordancia coa preferencia que amosan estas aves polos hábitats húmidos. Acredita por máis que o étimo presenta o valor engadido de asimilárese co portugués narceja.

Aguaneta é termo que goza de aceptación e posibilidades e ten defensores da súa idoneidade. Hai que dicir  que este nome  ten unha importante presencia nos dicionarios de lingua galega. Pero curiosamente nos dicionarios do século XIX aparece sempre como apelativo, ao tempo que aguadana e aguaneira... da rata dos canos!, Arvicola sp., e vai ser só a partir do dicionario de Leandro Carré Alvarellos (1931) que esa voz será equivalente a Gallinago gallinago. Equivalencia que será seguida polos redactores da maioría dos dicionarios siguientes.



Aguaneta, que (eu escoito  pronunciala  agua-neta cunha franca sonoridade castelá) é, na miña opinión, unha transcripción fonética literal moderna do medieval agoaneta, que tal parece debería de ser a escrita apropiada; do mesmo xeito que tantas outras voces da lingua galega, lembremos Régoa que todos dicimos Réghua. F.R. Tato Plaza na súa memoria de licenciatura do ano 1986 ("Léxico do libro das actas do Concello de Santiago 1416-1422) transcribe: "Iten petos et pegas et agoanetas a quatro coroados" (4). Velaí a petos, pegas e agoanetas a prezados na Galicia da Idade Renacentista e xa daquela co mesmo nome. Lingua clásica, o galego.  Doutra banda o prefixo agoa, non repugna á lingua galega, e, non sendo frecuente, secomasí alaga asimesmo o topónimo Agolada.



Existe aínda, comenta Silverio Cerradelo, o termo auganeta, empregado polo grande Alvaro Cunqueiro na súa obra "La cocina gallega", pra denominar á becacina. Ao parecer esta palabra non se recolleu nen empregou en ningún outro lado. Evidentemente non teño probas, pero todo me fai sospeitar que auganeta foi un exercicio de galeguización do termo aguaneta. Pero en tratando co infinito imaxinativo do xenio mindoniense, todo pode ser, mesmo que crease a palabra da nada ou que só na súa memoria sobrevivise a palabra perdida. Toda cunca é posible no alfar dun mestre cunqueiro.



Dende logo arceucha, arciúcha, arciolo e arciocho parecen referir a unha arcea pequeneira e son perfectamente intelixibles e válidos. De ter que elexir quedaríame con arceucha. A parella léxica arcea, arceucha compitiría facilmente coa impostora becada, becacina. E así arceucha común, arceucha media e arceucha pequena poderían sen agobios denominar as tres especies de aves que andamos a comentar. Amais non parecería imprudencia establecer un grupo léxico entre os diversos nomes destas  aves que a parte seren da mesma familia teñen un parecido físico evidente.



Agacho e agacha fálannos ás claras dos seus costumes discretos e apousados, sempre apretadas contra a terra, encriptadas á perfección no tarreo, imperceptibles as que máis; como brañenta nos lembra o seu hábitat preferido, as brañas, onde se agacha encantada de poder disolverse entre as cores e as formas do ambiente. Agachadiza é, por iso mesmo,  o nome común de seu en castelá, por certo máis enfebrado en meseta que o provenzal becacina.



Cabra louca, cabra do aire, paxaro cabra... andan a falarnos da extraordinaria peculiaridade do seu "canto" que é producido mecanicamente por fricción co aire de dúas plumas especializadas, ao momento de deixarse caer en ángulo de 45º cara a terra, dende o alto do seu voo territorial. Ese son, de pouca duración, ten un evidente parecido co beo ou o tusir emitido polas cabuxas. Daquela, penso eu, podemos sospeitalas como "voces testemuña": a presencia destes étimos podería indicar que nesa bisbarra, nalgún momento histórico, aniñaron as agoanetas. 



Actualmente só se cita como aniñadora nalgunhas localidades de Ourense, na Baixa Limia arrimada ao Couto Mixto e certamente nun escaso número de parellas. Ao meu parecer o mapa de dispersión dos étimos anteriores podería ofrecernos unha ferramenta para coñecer antiguas áreas históricas de crianza. Seguramente como "étimos testemuña" poderíamos incluir, e por parecidas razós, o de paxaro berrón e a cucada léxica de zanfoneta recollida en "Vertebrados da Limia. Dende a lagoa de Antela aos nosos días" de Villarino, González e Bárcena (2002).

Na Península Ibérica só hai outras dúas pequenas colonias nidificantes, unha no Sistema Central, na Serra da Paramera, nos avesedos da provincia de Ávila, e outra en Portugal que das cen parellas censadas en 1976 pode que non teña hoxendía máis de dez parellas.(5) Escasísima e en perigo como ave nidificante en Iberia, pra ter unha oportunidade de ollar unha arceucha, ao noroeste do Noroeste, hai que agardar ao tempo da invernía, onde un apreciable continxente de individuos euroasiáticos se desplazan cara a o sur e aparecen polos humidais da bisbarra.

Pra daquela. ao mellor podemos ter algunha oportunidade de miralas. Traballa contra os nosos ollos o seu carácter tremendamente esquivo e reservado, e a nunca elevada cantidade de efectivos que recalan por estes arredados mundos, así como a súa asombrosa capacidade de encriptación co ambiente que lle permite ser invisible, mesmo que estea  pousada diante dos nosos ollos. Este ano case pisamos unha nas abas da Herbeira. 

Hase comprender a miña sorpresa ao percibir o dia 8 martes deste setembro que pasou unha arceucha no esteiro do río Condomiñas, entre a Ponte Vella e a Xunqueira, entre edificios e coches, encriptada nas sombras da orela esquerda. Poiden dar con ela o xoves e o venres desa mesma semá. O xoves graveina peteirando e refolgando o froixel, medio gardada entre as herbas enxoitas e o sol e sombra da ribeira, na zona do Pozo Redondo. Ao outro máis confiadísima, mirándome aos ollos de frente e deixándome facer, poiden compartir agradecido unha hora da súa vida mentres ela rebuscaba miñocas ou repoñia alentos ao abeiro dos acolledores e hospitalarios marmulos.



Marmulo é voz que a unha cedeiresa, ou cedeirés, debería serlle tan familiar coma chalana. Expresou sempre esas xebras escuras, verdapardadas, que, unhas con vexigas ou bochos e outras sen elas, practicamente recubren a totalidade das pelouros, que andan tapizando as areas do fondo do río. As coñecidas xebras do fucus. Fucus vesiculosus os que portan as características vexigas que todo cativo cedeirés se entretivo en estourar, propio de augas máis salgadas e mareiras  ca Fucus serratus, con follas moi dentadas e menos aboboradas, daí serratus,  e tamén Fucus spiralis, que tal me parecen as que se crían coas augas doces do río Condomiñas  así e todo, de moi difícil descernimento pra este lego que sempre deu en chamalas a todas coa palabra marmulos. Por entre elas andaba a arceucha que adorna este discorrer.

Xabier Rodriguez Vergara, cedeirés da anada do 1935, define así a voz marmulo no seu extraordinario traballo "Léxico mariñeiro de Cedeira": "Alga mariña que se cría nas pedras nas desembocaduras dos ríos, alí onde chega e se queda a preamar da marea morta ou nas partes onde lle custa montar esas pedras para riba da media marea viva". Extrañamente esta voz X.R. Vergara non a acompaña do correspondente termo científico, o que si fai noutras moitas. 

Marmulo, é palabra que recolle Mº do Carme Ríos Panisse na súa "Nomenclatura de la fauna y flora marítimas de Galicia.II. Mamíferos, aves y algas" , obra xa clásica a quen o paso do tempo revaloriza, na que o define: "Fucus serratus (L): Malpica, Sada, Miño, Mugardos (en esta localidad distinguen dos clases de marmulos. macho y femia), Cedeira, Pontedeume, Ares. Etim. Var. marullo"  Interesante esa dicotomía sexual mugardesa, que parece nomear a dúas especies de fucus diferentes. Ríos Panisse lembranos que Sarmiento recollera esta voz en Xubia: "Aquel bocho del mar sobre las piedras como el de La Barca, que creo es arneirón" Observarase que este étimo, coruñés enxebre, domina o arco ártabro e a costá lapatianca: de Malpica á Ortegal.(6)

Pra o xénero fucus Ríos Panisse recolleu unha farturenta ceifa de étimos e os seus correspondentes lugares, que teño o gusto de copiar: barmulo por Caión; barreduiro por Camariñas; bichoso por Vilanova da Arousa; bioche en Portonovo; bocheca en Muros e Lira; bocho, por Cangas, Cambados, Espasante, Bares, Sardiñerio, Carril, Portosín, Aguiño, Mogor, Laxe, Ribeira e Escarabote. borocho e bocho de mar por Portonovo; botella por A Guardia, Caminha, Panxón e Bouzas; brocha por Corme; brocho en Rianxo; buche en Cesantes; bucheco polo Ézaro; bucho en Muxía; carballa en O Grove; carrasca en Laxe; carromeiro por Bueu; carroucha en Escarabote; malboredo en Foz; malmoredo en Burela; marfollo rateiro por Rinlo, Ribadeo e As figueiras; marmilo por Mera; marrugho e rabo de golpe por Viveiro; mochecas por Abelleira; mochelo por San Cibrao e aínda trapo pola banda de Laxe.(6)

Marabillas da lingua galega, na que o máis lene sospiro  pronuncia palabras e voces coma no mar o vento arrotas e alentías.

Un amigo, fuxido en Catalunya de si mesmo, houbo de poñerse a chorar emocionado estoutro día cando logo dunha ausencia de anos, ollando o río, véuselle a cabeza a memoria dos marmulos que de neno rebentaba entre os dedos, e unha marusía de evocaciós patrióticas, entendede infantís, alagou o seu sentir de arriba abaixo como se lle caera encima de repente un chovasco de endorfinas enchoupadas de  saudades. Os marmulos, Rafael... os marmulos.. alá ninguén sabe o que son... marmuriaba, se non era un laio que rezara polo baixiño ...acórdaste que os poñíamos na cabeza como se fora unha peluxada? 

As palabras: o que somos, o que fumos, o que haberemos de ser. 

Nosoutros ou outros.

Mil gracias mil, miñas e meus. 

Que máis quixera eu que este desmesurado discorrer de voces que chaman pola xente da lama non adormecera o atento e desperto espíritu que a vosa mercede puxo a miña disposición ao principiar este faladoiro, mais teño medo que arestora sexa eu só a escribir e vós os outros andedes acomodados nunha prudente e intelixente soneca de soños gratos aboiada no nirvana das sabas brancas do Mundo Feliz:  folgada actividade que sempre será máis proveitosa e divertida que andar a debagar con impacencia os indovindos das dúbidas deste aprendiz de todo. 

Esa soneca xa me está levando a vida. Vou ver se dou con ela.

Ata outra mellorada.

A mandare.

Notas marxinais:

Agradecería de todo corazón calquera precisión oportuna que poidese confirmarme a especie de fucus concreta que vai acompañando a arceucha en case que todos os santos.

Gratia plena a Damián Romay Cousido por poñerme en camiño da zanfoneta. Obrigado meu.

Achegos:

1) "Becada e becacina, dous castelanismos que non deberían incorporarse a lingua galega" Un artigo clarificador de Silverio Cerradelo. Entrar

2) "Os nomes galegos das aves" Excelente traballo de Silverio Cerradelo profusamente documentado e razoado do por que de cada nome proposto. Ler

3) A voz aguaneta no DdD. Ollar

4) A voz agoaneta no DdD Medieval. Ir

5) Ficha do Ministerio para Gallinago gallinago. Premer

6) A voz fucus no DdD. Ollar

PAZ E PALABRAS