XARDÍN ABERTO A TODOS; PECHADO A MOITOS. O meu pequeno mundo non é público, é un espazo privado aberto en público. Ninguén che manda leelo; ninguén cho prohibe. AVISADO VAS.

domingo, 24 de outubro de 2021

O rei das aves

   

 Confesarei a miña debilidade persoal coa figura e obra de Don Fernando Alonso Romero, indagador puro, quen, pesia a ser un dos máis grandes etnólogos europeos é un perfecto descoñecido pra a inmensa maioría dos galegos e galegas. Na actualidade profesor Ad honorem da Universidade Compostelana, exerceu o maxisterio durante a súa vida laboral pre-xubilar,  dende a Cátedra de Lingua e Literaura Inglesa na Facultade de Filoloxía, emitindo luces sobre a existencia dun mundo cultural común celto-atlántico.  



    Autor dunha obra científica extraordinaria, por orixinal, lúcida e ampla, laborada na interpretación dos sinais de mundos antigos, (medievais, prerrománs, neolíticos...) nos que el é quen de despregar, -rebuscando entre o  tépedo bosco das  literaturas  e tradiciós populares europeas- luminosas concordancias suxeridoras de posibilidades explicativas dos fíos da historia; xeografías do coñecemento nas que se desenvolve coa precisión e  calma dun bondadoso erudito monacal e a sabencia de astrolabio dun experto explorador de mares e terras incógnitas.
 
    O conxunto da súa obra argumenta unha incardinación crucial da cultura tradicional galega nun referente europeo coherente, a quen, na opinión do mestre Don Fernando Alonso Romero, non lle anoxa o parentesco co céltico. 


    Un devanceiro navegando polas augas e arrotas do Mar Atlántico e albiscando portos de arribada ao coñecemento de si, do que Galicia sempre estivo orfa e náufraga. Ausencia de si, ese mal de Galicia. Don Fernando Alonso Romero alivoulle algunha iñorancia. 
    
    Referencia internacional indubidable nos estudos sobre a navegación e as embarcacións antigas, dende a Prehistoria a Idade Media, vai resultar gañador na súa xuventude do Honourable Mention de Rolex Awards pola construcción e deseño de embarcaciós navegables con coiro, madeira e piolas vexetais -as míticas Borna en 1975 e Breogán de 1978- coas que amosou a viabilidade da navegación prehistórica polas augas do Mar Céltico. Vai ser pra máis o creador da sección de mar no Museo do Pobo Galego. 


    Compartir con Fernando trato amistoso, mesa de ponencias, debates e presenza conxunta en congresos, é unha desas fortunas que a vida regala e que servidor conserva, con orgullo e agradecemento, na artesa das lembranzas. Aínda máis pra quen, moito antes de amistar, era lector e admirador pasmado da súa  obra. O aura da súa bonhomía, a súa voz tranquila, o xesto pausado, o seu dicir lento, exacto, grave, e si, tamén unha certa santidade levitante no seu discurrir, (advertíramo certa vez un seu amigo, crente irimego: Ti mírachelle os pés a Fernando? Non, non sei... Pois mírallos... levita!!), repousan nun currunchiño da memoria, á caloriña de lareira da súa amistade afectuosa.
    

    O listado completo actual da súa bibliografía, artigos e ponencias, 142 referencias como pouco,  excedería con moito a capacidade deste modesto blogue. Sirva de lectura dos seus desvelos, esta moi breve relación de títulos: "Relaciones atlánticas prehistóricas entre Galicia y las Islas Británicas y medios de navegación"(1976); "Santos e barcos de pedra" (1991); "Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones" (1996); "Las mouras constructoras de megalitos" (1998); "Tradiciones y creencias relacionadas con el día de Santa Brígida y la Candelaria"(2001); "La flor del agua, el saúco y el rocío en las tradiciones hídricas de la Europa céltica"(2006), "El folklore gallego sobre la viga de oro" (2009) e, polo que importa a sustancia deste discorrer, a interesante "La caza del reyezuelo: análisis de una cacería ancestral en los paises célticos"(1998). Exemplos que representan estarmos diante do máis fecundo e amplo investigador das interconexións históricas, culturais e antropolóxicas  comúns a Galicia, Irlanda, Bretaña... e a todo o espazo cultural atlántico que cingue as ribeiras do que alguén chamou Mar Céltico. 


    Nese último artigo recupera a memoria de Esopo (S. VII a.C.) quen, nunha das súas fábulas recreara a vella lenda de base indoeuropea que explica coma fixeron os páxaros e aves pra nomearen  un rei:  "En ella se relata el procedimiento al que recurrió el reyezuelo para que lo proclamaran rey de las aves. Se había acordado previamente que el rey de la especie sería el ave que lograra ascender más en su vuelo. Antes de comenzar el concurso, el reyezuelo se ocultó debajo del ala de un águila y cuando ésta había alcanzado el techo de su vuelo, el reyezuelo salió de su escondrijo y continuó volando más alto. Y así fue cómo por su astucia fue proclamado rey".


    Fábula didáctica  moral  vindicadora da pillería arteira fronte á forza imponente do músculo bruto, cun agradable final, de gozo risoño, no que podemos disfrutar da victoria  do pequeneiro, máis espilido paxariño, diante da  prepotencia cega da ave poderosa. Mito idealista, relato clásico que atravesou  tempos e espazos. O Bucio, o pai de Carmen a miña compañeira, contoume que este conto escoitárallo a seu pai, nos anos 40 do século XX, quen o aprendera no Uruguay en 1918 onde estivera traballando nas panaderías. Velaí a permanenecia do conto: dende os relatos indouropeos do século VII a.C., a memoria familiar duns panadeiros do rueiro da Area, tras navegar polas Américas. Galicia, na encrucelada do mundo. Sen querer.


     No  ameno, mais erudito e denso, traballo "La caza del reyezuelo en los paises célticos" o mestre Alonso Romero encara o estudo  dunha particular caza ritual dun paxariño, o reyezuelo, aportando, marca de fábrica, unha miuciosa disección de lendas e costumes celto-atlánticas e europeas que dalgún xeito poideran achegarnos algunha luz interpretativa do significado que se agacha baixo as plumas do regulus e dos particulares rituais da súa caza, presentes, con variacións diversas pero con similitudes evidentes, por Irlanda, Gales, Inglaterra, Cornualles, sur de Francia, norte de Portugal, Zamora (chairas de Aliste) e Galicia (Vilanova de Lourenzá). 


    Leamos o que o mestre Fernando Alonso escribe sobre como era  esta caza do reyezuelo  na Illa de Man: 

    "En la isla de Man lo mataban a pedradas y lo ataban al extremo de una larga pértiga que llevaban en procesión de casa en casa, para pedir dinero a los vecinos después de cantarles unos versos alusivos a la cacería. En el siglo XIX también solían transportarlo en un carro o en andas. Al final, lo enterraban con gran solemnidad en el cementerio de la iglesia. Según la creencia de la isla, esta tradición había nacido en un remoto pasado cuando vivía un hada muy hermosa que habitaba en una gruta marina. Cualquier hombre que tuviera la desgracia de verla se sentía atraído por su deslumbrante belleza y la seguía hacia el interior de la gruta, y allí el pobre enamorado perecía ahogado al subir la marea. Pero el hada se libraba siempre de la muerte y salía volando de su gruta transformada en un reyezuelo. Así fueron pasando los años hasta que un día, los que todavía no se habían dejado seducir por sus encantos, decidieron entre todos matarla y terminar para siempre con su macabro comportamiento. Desde entonces se celebra cada año esa cacería tradicional después del día de Navidad (Ingersoll, E. 1923, 118). 



    O tema etnográfico da cacería do paxariño e as súas posibles orixes, tivo en Galicia outros dous eximios estudiosos que aportaron sendos artigos moi coñecedores e moi ben documentados, pra tentar irse achegando ao esclarecemento do siñificado dese ritual de cacería.  Por un lado Marcos García Quintela, actual cadeirádego de Historia Antiga en Compostela, tamén congresista en Ortigueira no 2002, amosounos as interconexións  entre o reyezuelo, o corvo e o deus céltico Lugh, nun artigo clásico e moi coñecido. Imperdible. Nel descríbenos, seguindo a B. Tanguy, o ceremonial que se celebraba en Brest, Bretaña:

    "...nos interesa saber que la caza del reyezuelo está unida en Brest a un rito de investidura real.

    Lo ha estudiado B. Tanguy que explica su transformación en rito de toma de posesión de los alcaldes de Brest con un ceremonial que se mantuvo hasta la Revolución francesa . Se celebraba cada tres años el primer domingo de diciembre . El rito comenzaba con una misa, al salir de la iglesia el nuevo alcalde ponía su pie sobre la piedra onfálica con un agujero y prestaba juramento. Entonces, toda la compañía parte:

    “a la caza del Bérichot o Roy Brethaud [= reyezuelo] que capturado por ellos, por la fuerza y a la carrera siguiendo antiguas costumbres, lo llevan prisionero en una jaula colocada sobre dos picas por cuatro de los principales habitantes de la ciudad hasta delante de la primera puerta del castillo”

    “Entonces”, resume B. Tanguy, “el nuevo alcalde se dirige al gobernador o a su representante, hace acto de sumisión al rey y le solicita el mantenimiento y conservación de los derechos y privilegios otorgados antiguamente a la ciudad. Le regala el pájaro enjaulado, ‘prisionero que como nosotros, le dice, espera la libertad tal como os plazca concedernos’. Hecha la promesa, el gobernador libera al pájaro”


    Anteriormente, no ano 1981 o cadeirádego en Salamanca José Luis Pensado,  publicara na revista Grial Nº 74 un artigo  titulado "O Rei Charlo de Vilanova de Lourenzá" onde dá conta, comenta e reproduce un documento do ano 1527 publicado por Mª Xosé Rodriguez Galdo no seu libro Señores y Campesinos en Galicia. Siglos XIV-XVI, no que se describen as formas desta tradición perdida, sendo, de que servidor saiba, o úneco documento galego onde tal  se testemuña. Velaí o texto:

    "Que todos los vecinos de este concejo en el día de año nuevo están obligados a ir a buscar el pájaro que en este país llaman rey Charlo a la pumarega de la fuente, y allí lo ponen en un palo grueso, y traen preso desde allí todos juntos hasta el Palacio y sala vella del señor abad, y se lo entregan con toda reverencia, quien lo recibe, y después les manda dar y repartir un pan de trigo y una vez vino entre cada cuatro, y dos veces vino a los que lo quisieren. Después van a la casa del Concejo y nombran quatro sugetos para alcaldes hordinarios y el abad escoge dos para dicho oficio, quienes hacen juramente en su mano de exercerlo fielmente... Quando no podían hallar el pájaro Rey para traherlo al abad el día de Año Nuevo, venían todos juntos a pedirle por merced, les diere término para buscarlo, y en caso que no lo trajeren estaban obligados a dar seiscientos maravedís al monasterio y traher las luctuosas de aquel año"

    O mestre Pensado Tomé, ocupado por ese realmente extraño rey Charlo de indubidable acordo franco francés, arrima a pregunta de se non será un subliñado da presenza nesas terras de Lourenzá das xentes bretonas chegadas a Galicia no século VI que en Bretoña, documéntase, fundaron sé e acomodaron casais, baixo a reitoría do bispo Mahiloc ou Maeloc. 

    En terras portuguesas de Trás-os-montes, nas localidades de Vilarinho e Valverde, pertencentes ao concello de Mogadouro, mantiñan a tradición da matança do porco-bispo: cazábase un paxariño, tiña que ser un paporroibo, chamado de común por Portugal pisco, e alcumado nesa bisbarra porco-bispo, quen era o protagonista do ritual; eso recolleu o investigador portugués J.R. dos Santos Junior, a quen cita  e comenta Fernando Alonso Romero no seu artigo, ofrecendo un resumo preciso, que copiamos acó: 
    
    "El rito de la cacería del porco-bispo estaba lleno de comportamientos simbólicos. Los cazadores salían en su busca el día de Navidad, armados de escopetas y seguidos de un grupo de chiquillos y de hombres que tiraban de un carro de bueyes. Al primer petirrojo que veían lo mataban a tiros con gran algarabía, como si se tratara de la caza de un jabalí. Cogían su cadáver y lo transportaban en el carro, simulando un gran esfuerzo, como si llevaran a un animal muy pesado. Llegados a la plaza del pueblo, hacían una gran hoguera con paja para chamuscar al porco-bispo, y lo lavaban igual que solían hacerlo con el cerdo el día de su matanza. Después, un supuesto matarife lo descuartizaba, utilizando para ello los cuchillos tradicionales de la matanza. Una porción del pajarillo se llevaba con gran solemnidad al abad de la parroquia, el cual, a su vez, entregaba un aguinaldo consistente en productos alimenticios que se repartían entre todos. Con los labradores más ricos del pueblo repetían la misma ceremonia para que también dieran algo al recibir un trocito del petirrojo. Pero la fiesta no terminaba aquí; por la tarde se reunía un tribunal con la misión de juzgar a todas las personas que pasaban ese día por el pueblo. En medio de la plaza colocaban una mesa y sillas para el tribunal. Con un carro y una escalera se armaba una improvisada horca para amenazar con la muerte a aquellos visitantes que se negaran a pagar un aguinaldo para la fiesta. Según cuenta Dos Santos Júnior, la farsa se efectuaba con tanto realismo que los pobres incautos que acertaban a pasar por allí en aquella fecha no se libraban de pagar, asustados por las amenazas y por el número de vecinos que los rodeaban impidiéndoles la fuga".

    (Quen prudentemente quixera ler e comparar coa versión orixinal en portugués de Santos Junior, poderá facelo ao traverso do achego que ao final desta escrita vai  referenciado, que se non foi copipegado  ao pé debeuse á súa longura, inapropiada pra este cativo artigo). 


    Amilagra saber que hoxendía, 2014, esta antiga tradición milenaria consérvase viva!! na poboación zamorana de Villarino tras la Sierra, na comarca de Aliste; ben que esmorecendo mor da despoboación e as deturpacións inevitables que introduciron o tempo e a Historia, O investigador Roberto Tola Tola, nun artigo do número 395 da Revista de Folklore da Fundación Joaquín Díaz, ao fío da búsqueda de explicación pra Las Obisparras de Aliste, ou mascaradas de decembro nesa mesma bisbarra, dá conta da tradición chamada El Pajarico que conserva recoñecibles as formas antigas da tradición da caza do paxariño simbólico; a saber:  El Pajarico celébrase o 26 de decembro "el segundo día de Pascua de Navidad"; hai que ir cazar un paxaro miúdo; faise un petitorio  polo vilariño coa víctima ritual pendurando dunha vara.   


     Roberto Tola, pra máis, dá a luz un raro e moi pouco coñecido documento da primeira metade do seculo XVI, no que o primeiro Marqués de Alcañices, (falecido en 1541) Francisco Enríquez de Almansa, tratando cos vilares  de asuntos  diversos, escribe:

    "...hera costumbre antigua que el segundo día de pascua de navidad se avàn de juntar los vezinos de los dichos billares e que hordenavan un obispo que iba a la villa de Alcañiças e que avían de matar un pájaro pintado de los que ay a la dicha tierra con garrotes y no de otra manera e que si no lo fazían que pagavan myll mrs. de moneda vieja e que heran diez cornados un maravedí e que muerto el pájaro yban con el dicho obispo al señor de la dicha villa e les avía de entregar la fortaleza e darles de comer e bever a costa del señor e que pasado aquel juego a placer se bolbían con el dicho obispo y davan con el a un charco de agua y lo remojaban bien y que así no se podían dar razones a las cosas muy antiguas sino pasar con ellas como antiguamente se avía fecho..." 

    Velaí, no século XVI, poucos anos máis tarde que o texto de Lourenzá sobre o Rey Charlo que estudara o mestre Pensado, a presenza documentada en Aliste, terra zamorana de memoria galaecica, un ritual de dominio e vasalaxe que, variedades locais aparte, conserva no cerne similitudes evidentes arredor da obligatoriedade da caza  dun paxariño emblemático. 

    (Máis aínda: se houbera algún curioso interesado en etnografías históricas podería ollar no achego nº 7 deste discorrer un video documental de llutube que é unha  asombrosa testemuña da pervivencia, ben que con trazo deslaimado, dun pasado histórico que se poidera recoñecer, sen agredir ao coñecemento,  dentro da palabra céltico)


    Vimos como unha mesma ou moi parecida tradición estivo presente (no caso asombroso de Villarino tras la Sierra, está...) en áreas xeográficas que se adoitan incluir dentro do mundo  étnico célta, deixándonos pensar que un mesmo universo ideolóxico está detrás de todas elas. Non ofrecéndose ata a data, de que eu saiba, unha mellor e máis documentada oferta explicativa que a relación coa figura do Deus Rei céltico Lug, que o profesor García Quintela señalara con precisión. 


    Orabén, Alonso Romero avanza unha posibilidade  máis ancorada no pasado. Sospeita que o primixenio desta tradición poidera atoparse nas máis antigas culturas megalíticas de fondo indoeuropeo:

  ".... la existencia en Djebel Akhdar, en la zona costera del nordeste de Argelia, de una creencia popular sobre un pajarillo parecido al reyezuelo, nos induce a pensar que esa cacería tuvo un origen muy remoto y probablemente relacionado con el sacrificio ritual de una víctima propiciatoria con la que se esperaba renovar la fertilidad y fecundidad de la naturaleza en general. Esa víctima era probablemente la representación simbólica de una divinidad de la naturaleza. En esa creencia argelina, conservada en una cancioncilla popular, se atribuye al pajarillo llamado maewe izan, papamoscas petirrojo, parecido al reyezuelo, unas propiedades mágicas que sólo se comprenden si las contemplamos dentro del contexto general del análisis que hemos hecho. Dice así la cantiga: 

    “Maewe izan”, el jefe de las aves /sólo un trozo de su carne/ llena las cazuelas/ sólo una de sus plumas / los mares llena (Bynon, J. 1987, 161).

    En 1958 Edward Armstrong, en su obra The Folklore of Birds, propuso la hipótesis de que el culto al reyezuelo debió de llegar a las Islas Británicas no con los celtas, sino durante la Edad del Bronce; llevado probablemente por los constructores de megalitos que llegaron con creencias propias del área mediterránea (1970, 166). Bynon, que recogió en la década de 1980 el folklore argelino sobre las aves, llega a la conclusión de que es necesario hacer un estudio comparativo más amplio para poder aclarar el origen remoto de este apasionante tema (1987, 162).

    Después de ver los testimonios de esa cacería, de examinar las características principales de esos pajarillos y de distinguir entre los datos históricos y los etnográficos, nos sorprende ver cómo se conservó durante tanto tiempo un mito estacional de raíces indoeuropeas, que fue en gran parte controlado por la Iglesia, y que a lo largo del tiempo fue variando en sus connotaciones folklóricas, pero sin perder el hilo conductor que lo conectaba con otros pueblos muy alejados de Galicia y de Portugal. Precisar en dónde estuvo el comienzo de ese hilo es ya una tarea que requeriría el esfuerzo y el tiempo de otros más duchos que yo en estos temas. La tarea pues, como dijo Dos Santos Junior, fica ainda em suspenso".

    
    Antes ca todos os estudiosos que van neste discorrer referenciados, xa o padre Sarmiento, nos deixara testemuñado as crenzas existentes na Galicia do século XVIII das virtudes máxicas que adubiaban e acompañaban ao carrizo, Troglodites troglodites, que el identifica co regulus latino, parecendo descoñecer a existencia do tuí ou estreliña riscada, (Regulus científico, reyezuelo castellano, roytelet francés) pois nunca en nengún lugar da súa obra ofrece confirmación  da presenza ou existencia en Galicia, o que si fai con todos cantos páxaros e aves coñeceu ou tratou, aínda moi miúdos,;  iniciándose aí un confusionismo histórico, que se trasladaría a autores posteriores, entre o troglodites e o regulus:

    "Y es cierto que el carrizo es el regulus de los latinos, el basileus de los griegos, el roytelet de los franceses y el rex avium de las fábulas. Juntáronse las aves para nombrar rey y que nombrarían a la que volase más alto. Voló el águila, pero sin saberlo llevaba escondido debajo de las alas el carrizo. Estando el águila en lo más alto de su vuelo, salió el carrizo y se le puso sobre la cabeza. Con eso probó que volaba más alto que el águila y le hicieron rey de todas las aves." (Obra de 660 pregos. P. 1864)

    
    Deixándonos aínda o impagable documento etnográfico de certas crenzas existentes na Galicia do século XVIII sobre a sacralidade do carrizo, que sen dúbida deben achegarse acó pra mellor completar a visión deste interesante aceno etnográfico que andamos a comentar:

    "Los muchachos tienen unas devotas supersticiones en virtud de las cuales casi veneran al carrizo y no le harán daño ni le desharán su nido. Si en una vara de avellano que haga de asador se pone un carrizo muerto a asar, se irá volviendo de por si el asador sin que ninguno lo mueva". (Obra de 660 pregos. P. 1867).

    E se a tarefa de dilucidar as orixes precisas desta intrigante tradición seguen arestora en suspenso, menos en suspenso parece o exacto discernimento da especie concreta da ave de orixe, o exacto rei das aves e os paxaro. Na literatura que eu poiden manexar estas son as especies que nun momento ou noutro protagonizaron o asunto: o tuí ou estreliña riscada, Regulus regulus, o carrizo, Troglodites troglodites, o paporroibo, paporrubio, peizoque, richinó, pisco...etc Erithacus rubecola, o charlo, especie indefinida de difícl precisión e orixe confusa, e aínda como podemos ver hoxendía en Villarino Tras de la Sierra, o gorrión ou pardal, Passer domesticus. E no particular caso da cantiguiña de Arxelia o "maewe izan, papamoscas petirrojo, parecido al reyezuelo" que non son quen de precisar en científico.


    Dificultades que no meu parecer foron analizadas con certeza por Cristián Pérez Granados e Eva Pérez Davies, na excelente edición en liña da Enciclopedia Virtual de los Vertebrados Españoles ofrecendo unha explicación plausible  a tanto confusionismo e afinando en Regulus atricapilla coma o posible primeiro e orixinal protagonista da historia e a lenda:

    "El nombre genérico en latín Regulus, hace referencia a un diminutivo de rey por las coronas naranjas o amarillas de los adultos, mientras el nombre de la especie deriva del latín ignis (fuego) y capillus (pelo)". "Ya en el siglo VII a.C al reyezuelo listado se le consideraba rey pues como tal aparece en una de las fábulas de Esopo (Pollard, 1977). En la cultura tradicional europea, en numerosas ocasiones el chochín (Troglodytes troglodytes) ha sido definido como ese pequeño ave que salió de las plumas del águila, y por tanto, como el rey de las aves; aunque parece que el ave original de la leyenda debiera ser una de las especies del género Regulus (Cook, 1914)  ya que la leyenda califica al más pequeño de los paseriformes como el rey de las aves (Cooker y Mabey, 2005). Esta confusión inicial, parece deberse a la gran similitud existente entre las palabras usadas para ambas especies en la en la Antigua Grecia (chochín, basileus; reyezuelo, basiliscos; Arnott, 2077). Asimismo durante muchos años el nombre inglés de ambas especies fue practicamente idéntico ( Fire crest en el caso del reyezuelo listado y Fire-crested wren en el caso del chochín; Doubleday, 1865). Para consultar otras leyendas, mitos e historias sobre el reyezuelo listado, consultar Alonso (2001)".


    Consulta naturalmente recomendable, pero advertindo que o mestre Fernando Alonso non ofrece os nomes científicos das especies tratadas e así el mesmo vai ser víctima da misturanza que  antes se comentou e escribirá en castelá reyezuelo (Regulus atricapilla en científico;  tuí en cedeirés e estreliña riscada en galego) facendoio equivalente ao galego carrizo (chochín en castela, Troglodytes troglodytes en científico).
 
    Amosadas quedan, me parece,  as dificultades que de cotío se lle presentaron ao investigador pra chegar a concretar que especie exacta era a orixinaria protagonista da tradición.  Ao tempo aclárase o laborioso e preciso labor que lles espera aos lingüistas pra nomear  apropiadamente no galego actual a todas e cada unha das especies naturais existentes. Labor necesaria, traballosa, petitoria dun fino bisturí de cirurxán e imprescindible na modernización dunha lingua. 
  

    O grupo conformador da Comisión de Ornitonimia da Real Academia Galega, voluntario e non retribuido, no que figuran algúns dos mellores ornitólogos e lingüistas da Galicia, dirixidos polo cadeirádego Manuel González, está a encarar e desenvolver con ilusión,  trafego e calma, os traballos e estudos pertinentes pra elaboración dun listado padrón galego dos nomes comúns de aves e paxaros. Ogallá cheguen a bó porto. Son sabedores das variadas dificultades que se lles presentan, de orde científico e lingüista, e do delicado traballo que supón elexir unha denominación común: coñecedores de que si algunha alma propia temos son as palabras herdadas e que daquela cada un de nosoutros ha sentir como unha aldraxe á patria parroquial, na que mamamos o leite da lingua, á ausencia ou  sustitución, oficial, dunha voz familiar por outra allea.



    Non pretendeu este breve e cativo traballico estudar polo miúdo, faltaría máis, esta singular tradición na que a figura dun paxariño, (razón que disculpa a súa presenza neste blogue de naturalismos), é cerne central da escrita, senón tan só ofrecer aos meus improbables lectores unha aproximación divulgativa a  un costume sinalado, orixinal, pouco coñecido fóra dos ámbetos especializados e que é un outro modelo das interconexións que Natureza, Historia e Cultura entrallan ineludiblemente entre si; e claro está, facer unha lembranza homenaxe ao meu estimado Don Fernando Alonso Romero quen tanto me deu a disfrutar e aprender coa lectura das súas obras, un dos verdadeiros e grandes estudosos  e investigadores da cultura tradicional galega,  mestre de mestres,  que, lamentablemente, é menos coñecido na Galicia que calquera outro fernandalonso, e moito menos ca calquera deses chafandíns aturdidores do variopinto famoseo que vocean a súa desvergoña de galiñeiro exaltado desde calquera das moitas tarimas mediáticas que a fracasada furnocracia liberal, aturuxante e deseducadora, pon a disposición diaria de babecos ben pagados en redes, teles e parlamentos.

    Eche o que hai; o que votades.


    Remata no punto este divagar entre crenzas, palabras, tradicións, historia, cultura e ornitonimia, que puido deixarnos ver as posibilidades de incrustación no tecido social dos mitos antigos, por veces pouco asequibles aos desgastes do tempo e o espazo, permanecendo nidios, claramente perceptibles e recoñecidos, navegando dende as culturas indoeuropeas aos fornos panadeiros galegos no Uruguay e  volvendo dalí pra aniñaren nas lembranzas  dun rapaz do rueiro da Area, quen alá aprendera  a facer o  pan, o mellor pan, o que lle deu fama mítica ao forno de Elías da Area; e  coa volta dos anos houbo dicirllo ao seu fillo o Bucio quen hoxe con oitenta anos cóntalle contos sen fin, entre eles o do páxaro rei, ao seu neto  Elías, dezasete anos, bo rapaz, bo gaiteiro, bo galego universal, que atende, respeta e sorrí; e eu calado entrambos, escoito, tomo nota e sigo aprendendo. 

    Na vida nunca deixamos de aprender. Menos mal. Aprendemos, pois vivimos.

    Apertiñas totus meus; quedade na paz do páxaro.

    A mandare.
    

    (Aos meus compañeiros e compañeiras ornitonímicos, en agradecemento polas súas ensinanzas e acollida; e por andárenme sufrindo con cariño, bonhomía e o seu apreciable aquel de resignación cristián. Apertiñas cordiais, miña xente). 


PAZ  E  PALABRAS



Fe de copias: 
    A fotografía de Don Fernando que abre este discorrer foi realizada por Tamara Eiroa e publicada en La Voz de Galicia, sección Dumbría, o 16 de outubro de 2019, de onde eu a copipeguei e acó deixo testemuña do latrocinio,  con constancia sentida do meu agradecemento. 
    O debuxo ao carbonciño é da autoría do mesmo Alonso Romero e está extraído do Anuario Brigantino de 1998, onde acompaña ilustrando o artigo de Fernando sobre a cacería do reyezuelo, que andamos comentando.
    As tres imaxes das xentes de Villarino tras la Sierra celebrando El Pajarico, están extraídas vía captura de pantalla do vídeo de 2011 El Pajarico y los Caballitos da produtora Euro Ideas 3, visible en llutube.
     As tres imaxes das embarcacións Borna e Breogán, están tiradas en orde de aparición da biografía de Fernando Alonso escrita por Alfredo  Eiras e que vai achegada abaixo; a imaxe a cor da Borna está tirada do artigo "Las embarcaciones prerromanas del area atlántico europea" da autoría do mesmo Fernando Alonso e publicada no Anuario Brigantino nº 34 de 2011; a última está copiada do Faro de Vigo, lamentando non poder citar ao seu autor, por non figurar tampouco no diario.
    A todos e cada un deles deixolles acó o meu agradecemento e as miñas escusas polo atrevemento destemido de utilizalas sen a súa aquiescencia, que non souben como lograr; comprometéndome ao seu borrado e eliminación se o vén oportuno. Faltaría máis. En obriga.




Achegos:

1) Ficha de SEO Bird Life Entrar

2) Ficha do MAGRAMA Premer

3) Ficha no Atlas de Vertebrados Ibéricos dependente do Museo Nacional de Ciencias Naturais. Ir indo.

3) "La celebración del "Pajarico" en Villarino Tras la Sierra". Roberto Tola, Revista de Folklore, fundación Joaquín Díaz, Nº 395, 2015. Ler.

4) "La cacería del reyezuelo: análisis de unha cacería ancestral en los paises célticos" Anuario Brigantino. F.A. Romero. 1998. Ir.

5) "El reyezuelo, el cuervo y el dios céltico Lugh: aspectos del dosier ibérico" Marcos V. García Quintela. Universidad de Santiago de Compostela .Premer.

6) " A matança do porco-bispo" "O Pisco, Erithacus rubecula, numa festa popular de exuberante simbolismo"  (Uma contribuição para o volume de ARDEOLA de Homenagem ao Drº. J.A.VALVERDE) ARDEOLA, Volumen 21(2), octubre 1975. Páginas 1163-1171.J. R. Dos SANTOS JUNIOR (Núcleo de Estudos Ornitológicos, Faculdade de Ciências, Universidade do Porto). Reproducido no blogue Nuobas dal praino que acó poderedes ler completo na lingua orixinal portuguesa. Ler 

7) El Pajarico, Los Caballitos y Zamarrones de Villarino Tras la Sierra. Video de Youtube de 2011. Moi interesante. Ollar

8) Breve semblanza biográfica de Fernando Alonso Romero a cargo de Alfredo Erias Martínez Ler.




2 comentarios:

  1. Excelente Rafael!!! O feito é que a figura a "ave máis pequena" está presente no folclore de varios países da fachada occidental europea e no Magreb. O que parece é que, dependendo a avifauna local, esta ave "máis pequena" é unha ou outra. Por exemplo, na Irlanda é residente moi común a carriza (Troglodytes troglodytes) e algo menos común a estreliña dos piñeiros (Regulus regulus). Non hai alí estreliñas riscadas (R. ignicapilla). O folclore do 26 de decembro aló xira arredor do primeiro, o máis "accesible" e coñecido. É o que aló chaman Dreoilín (antes drui-éan, ave do druida, que a igrexa católica desprezaba por ser pagá; Anderson, 2008), en inglés Wren, cos Wran Boys disfrazados, desfilando e cantando o día de Santo Estevo. Na Galiza esta tradición do "paxaro máis pequeno" existiu efectivamente, e non creo que se referira a ningún Regulus (historicamente menos abondoso que a carriza, basta ver a discreta cobertura arbórea -hábitat do Regulus- fronte ás antano estendidísimas matogueiras e sebes -fogar de carrizas-). Podemos discutilo máis en detalle se quixeres, sen menoscabo do extraordinario artigo do meste Alonso.
    Apertas!
    Damián

    ResponderEliminar
  2. Agradecido Damián, por esta excelente contribución ao tema. Certo que a tradición da caza do paxariño, fose cal fose o protagonista, debeu existir en Galicia. Pero de que eu saiba o único documento histórico que nos quedou foi o que aportou Pensado no seu estudo sobre o Rei Charlo. Eu tamén coincido en que o protagonista tivo que variar asegún as particularidades zoolóxicas de cada zona: indudablemente e sen remedio. Igualmente na lenda de base indoueropea do rei das aves, tamén o Bucio fálame do carrizo, do Troglodytes. O que se deberíamos de imaxinar é que tipo de hábitat era o máis abondoso na Galicia medieval e renancentista que practicou, cando menos en Lourenzá, a caza ritual do paxariño rei. En Lourenzá, está explicitado no documento, cazábase nunha pumarega, quer dicirse puro territorio arbóreo froiteiro. Velaí un tema: que ave era o Rei Charlo?, único nome documentado na Galicia, de que eu saiba.. Acepto encantado falarmos do tema polo miúdo cando nos poidamos ver . Tratarmos este tema por escrito e nestes comentarios, a nós que tanto nos gusta debater, habería de ocuparnos máis da conta. Interesantísimo é a presenza da tradición da caza do paxariño en territorio histórico amazhing, e non muslim, como amosou mestre Alonso: si que me gustaría coñecer que especie das existentes no Magreb poda ser esa "maewe izan, papamoscas petirrojo" da que non fun quen de precisar a especiación. Apertiñas meu amigo, vémonos e falámonos.

    ResponderEliminar